ایران چگونه توانست توان دفاعی شکننده و پرهزینه را به توانی پایدار و کم‌هزینه تبدیل کند؟

گذشت چهل و سه سال از پیروزی انقلاب و عُمر نظام جمهوری اسلامی ایران، فرصت خوبی است تا به مقایسه وضعیت ایران در دوران جمهوری اسلامی و دوران پهلوی اول و دوم که ۵۳ سال به‌طول انجامید و با انقلاب مردم ایران به پایان رسید، پرداخت.

در گزارش نخست وضعیت مشارکت مردم در امر سیاست، حضور جوانان و نخبگان در عرصه مدیریتی، حفظ تمامیت ارضی و نفوذ بین ملت‌های منطقه در دوره‌های جمهوری اسلامی و پهلوی مقایسه شد. در گزارش زیر نیز به بررسی وضعیت نظامی ایران اشاره خواهیم کرد.

رضاشاه برای نخستین بار اقدام به تشکیل ارتش نوین در ایران کرد و در این راستا خرید‌های نظامی از برخی کشور‌ها انجام داد که البته در خصوص هزینه‌هایی که برای آن خرید‌ها صورت گرفت و کارآیی که آن تجهیزات داشتند، ایراداتی مطرح شده است، به‌طور مثال یکی از محموله‌های سلاح ایران که از انگلیس فرستاده شده تسلیحات سال ۱۸۷۰ و از نوع توپ‌های بدون عاید و دافع بود. تفنگ‌ها نیز از نوع تک‌تیر و به‌مراتب از تفنگ‌هایی که در داخل کشور تولید می‌شد بدتر بود و هنگامی که سلاح‌ها به تهران رسید و افسران این فاجعه را دیدند، دستور دادند سلاح‌ها مخفیانه به جنوب ایران برده شود و در غاری مخفی شود، همچنین ارتش ایران تعدادی هواپیمای انگلیسی را مونتاژ کرد و نام شهباز روی آن‌ها نهاد. انگلیسی‌ها که مأموریت داشتند برای ایرانیان در کشور خود هواپیما بسازند و مونتاژ کنند، مدل‌های بسیار پایین و اسقاطی و خارج از رده سال‌های ۱۹۲۲ ـ ۱۹۲۵ را که دیگر به آن احتیاجی نداشتند در مقابل طلا به دولت ایران فروختند.

رضاشاه برای نخستین بار اقدام به تشکیل ارتش نوین در ایران کرد و در این راستا خرید‌های نظامی از برخی کشور‌ها انجام داد که البته در خصوص هزینه‌هایی که برای آن خرید‌ها صورت گرفت و کارآیی که آن تجهیزات داشتند، ایراداتی مطرح شده است.

اما مهمترین نکته‌ای که در این رابطه وجود دارد، عدم ایستادگی ارتش نوین رضاشاهی در برابر متجاوزان در جریان جنگ جهانی دوم بود که در گزارش پیشین نیز به آن اشاره شد.

مهمترین دلیل عدم ایستادگی ارتش ایران در برابر ارتش‌های انگلیس و شوروی، وابستگی فرماندهان ارتش به انگلیس عنوان شده است، بنابراین ارتش ایران اگرچه تجهیزاتی برای ایستادگی داشت، اما، چون وابسته به بیگانه بود، هیچ مقاومتی در برابر تجاوز انجام نداد و در مدت کوتاهی تهران به اشغال متجاوزان و بیگانگان درآمد که موجب پدید آمدن بحران‌هایی همچون بحران نان و ناامنی در ایران شد. محمدعلی فروغی که استاد اعظم لژ فراماسونری بیداری ایران بود و در ابتدای دوره پهلوی دوم به نخست‌وزیری رسید، دستور داد که ارتش تسلیم شود و ایران به‌مدت چهار سال در اختیار آمریکا، انگلیس و شوروی قرار گرفت.

همچنین در دوران رضاشاه با سیاست‌هایی که اجرا شد و سرکوب‌هایی که انجام گرفت قدرت عشایر که قدرتی بازدارنده در برابر بیگانگان بود، از بین برده شد یا اینکه در خوش‌بینانه‌ترین حالت به حداقل رسید، به‌عبارت دیگر در دوران پهلوی اول یک ارتش مسلح به وجود آمد، اما این ارتش به‌جای اینکه در برابر دشمنان و بیگانگان بایستد، به سرکوب و کشتار مردم و عشایر پرداخت، این اتفاق در مناطق مختلفی از کشور رخ داد.

در دوران پهلوی دوم و پس از اینکه بر مبنای سیاست نیکسون، ایران به یکی از ستون‌های ژاندارمی قدرت آمریکا در منطقه غرب آسیا و خلیج فارس تبدیل شد، ایران مجبور به خرید تجهیزات نظامی جدید و پیشرفته شد. آن تجهیزات با هدف دفاع از منافع آمریکا در منطقه خریده و به‌کار گرفته شد. نیرو‌ها و تجهیزات نظامی ایران پیش از پیروزی انقلاب در چند جنگ از جمله جنگ ویتنام، جنگ ظفار عمان و در بلندی‌های جولان در سرزمین‌های اشغالی حضور پیدا کردند. برخی نیرو‌ها که در سال‌های ۵۱ و ۵۲ به عمان و اسرائیل اعزام شدند تا پیروزی انقلاب در آنجا بودند. ایران در آنجا منافعی نداشت و تنها برای دفاع از منافع آمریکا و هم‌پیمانانش در آن کشور حضور یافت.

راهبرد و سیاست دفاعی ایران را آمریکایی‌ها مشخص می‌کردند. حضور ۳۵ هزار مستشار آمریکایی در ایران که حقوق آن‌ها به دلار و توسط ایران پرداخت می‌شد و و هزینه آن‌ها در سال ۱۳۵۶ بیش از هزینه پرسنل نظامی ارتش ایران بود، در راستای منافع ایران نبود، بلکه منافع کشور خود را در برابر شوروی تأمین می‌کردند. رزمایش‌ها و مانور‌هایی هم که در ایران برگزار شد در راستای مقابله با تهدیدات احتمالی از سوی شوروی و کشور‌های عضو بلوک شرق بود. اقداماتی که ایران در برابر عراق پیش از انقلاب انجام داد در برابر افزایش قدرت شوروی در منطقه غرب آسیا بود. اگر عراق جزو بلوک غرب بود، ایران اجازه نمی‌یافت که طرحی علیه آن کشور آماده کند و اقدامی علیه آن انجام دهد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی و با اخراج مستشاران آمریکایی از ایران، راهبرد‌های دفاعی ایران توسط ایرانی‌ها و در راستای منافع ایران تدوین شد. جنگ که آغاز شد، فرماندهان جوان سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و فرماندهان انقلابی ارتش جمهوری اسلامی ایران با طرح‌ریزی و اجرای عملیات‌های متعدد توانستند دشمن را از خاک کشورمان خارج سازند و در ادامه راهبرد تنبیه متجاوز را در دستور کار خود قرار دهند. اتخاذ راهبرد خارج‌سازی دشمن از سرزمین‌های اشغالی و تعقیب و تنبیه متجاوز با ابتکار عمل فرماندهان ارشد سپاه و ارتش و با هدایت امام خمینی عملی شد و در پایان وضعیت به‌گونه‌ای رقم خورد که یک وجب از خاک کشورمان در دست دشمن بعثی باقی نماند و صدام مجبور به قبول معاهده ۱۹۷۵ الجزایر و بازگشت به مرز‌های بین‌المللی شد.

اتخاذ راهبرد خارج‌سازی دشمن از سرزمین‌های اشغالی و تعقیب و تنبیه متجاوز با ابتکار عمل فرماندهان ارشد سپاه و ارتش و با هدایت امام خمینی عملی شد و در پایان وضعیت به گونه‌ای رقم خورد که یک وجب از خاک کشورمان در دست دشمن بعثی باقی نماند و صدام مجبور به قبول معاهده ۱۹۷۵ الجزایر و بازگشت به مرز‌های بین‌المللی شد.

ایران پس از پایان جنگ هر اقدامی که در حوزه نظامی در منطقه انجام داد در راستای افزایش نفوذ منطقه‌ای و دفاع از منافع کشورمان بود، همچنین علی‌رغم اینکه برخی افراد و گروه‌های سیاسی تأکید بر ورود به برخی جنگ‌ها همچون جنگ اول خلیج فارس داشتند، اما رهبری با ورود به آن جنگ‌ها مخالفت کردند. حضور ایران در جنگ سوریه و حمایت از گروه‌های مقاومت در منطقه در راستای دفاع از منافع ایران و مقابله با تهدیدات رژیم صهیونیستی و هم‌پیمانان آمریکا بوده است.

پیروزی انقلاب اسلامی موجب شد ایران که در دوران پهلوی متحد رژیم صهیونیستی بود و در چشم ملت‌های مسلمان به کشوری نامطلوب تبدیل شده بود و در راستای سیاست‌های دولت آمریکا عمل می‌کرد، به دشمن اصلی رژیم صهیونیستی و مدافع ملت‌های مسلمان در منطقه تبدیل شود و در برابر سیاست‌های استعماری آمریکا در منطقه ایستادگی کند که نمونه اخیر آن حمله موشکی به پایگاه عین‌الاسد آمریکا در کشور عراق است که زمینه‌ساز آغاز خروج آمریکایی‌ها از منطقه غرب آسیا شد، همچنین انقلاب موجب شد ایران دامنه نفوذش را کیلومتر‌ها آن‌طرفتر از مرز‌های خود ببرد و به‌جای اینکه با تهدیدات در مرز‌ها مقابله کند، خط دفاعی را به نزدیکی سواحل مدیترانه برساند.

همچنین ایران توانست پس از پیروزی انقلاب، عمق راهبردی خود را در حوزه دریایی به اعماق اقیانوس و نزدیکی قاره آمریکا افزایش دهد. نیروی دریایی ارتش ایران که تا پیش از انقلاب یک گارد ساحلی بود و مهمترین مأموریت آن حضور در جنگ ظفار و شلیک توپ به مواضع ساحلی مخالفان حکومت عمان بود، پس از انقلاب و در دهه هشتاد توانست برای اولین بار در اقیانوس‌ها حضور پیدا کند، در مهمترین بنادر جهان پهلوگیری کند، به توسعه دیپلماسی دفاعی بپردازد و به یک نیروی راهبردی تبدیل شود. اکنون نیز هشتادمین ناوگروه ایرانی عازم آب‌های آزاد جهان شد.

 ایران چگونه توانست توان شکننده نظامی اش را پایدار کند؟

ایران در دوران پهلوی اول و به‌خصوص در دوران پهلوی دوم خرید‌های تسلیحاتی انجام داد که به‌طور مثال می‌توان به خرید جنگنده‌ها، بالگردها، ناو‌ها و تانک‌ها اشاره کرد، اما ایرانی‌ها به‌دلیل اعمال سیاست‌های آمریکا توان تعمیر و بازآماده‌سازی تجهیزات را نداشتند و اگر قطعه‌ای خراب می‌شد باید آن را به کشور سازنده ارسال می‌کردند تا تعمیر شود. برای خرید و تعمیرات آن تجهیزات نیز هزینه‌های هنگفتی انجام شد که در بخش بعدی این گزارش به آن خواهیم پرداخت.

ایران در دوران پهلوی اگرچه از تجهیزات متعددی برخوردار بود و دانش به‌کارگیری آن تجهیزات را هم از آمریکایی‌ها، انگلیسی‌ها و… آموخته بود، اما دانش ساخت و تعمیر نداشت، یعنی اگر ایران در جریان یک جنگ تجهیزات خود را از دست می‌داد، دیگر توان ساخت آن‌ها را نداشت و با صرف هزینه باید دوباره خرید می‌کرد، به‌عبارت دیگر تجهیزات و تسلیحات نظامی ایران، عقبه دانشی نداشت و تهدیدپذیر بود.

ایران پیش از انقلاب اقدام به خرید جنگنده‌هایی از آمریکا کرد که اگر قطعه‌ای از آن خراب می‌شد، باید به آن کشور بازمی‌گشت و با هزینه بسیار زیادی تعمیر می‌شد، این در حالی بود که مستشاران آمریکایی بدین منظور در ایران حضور داشتند و از ایران حقوق دریافت می‌کردند.

تصور غربی‌ها و آمریکا این نبود که انقلاب اسلامی در بهمن ۵۷ به پیروزی برسد. آن‌ها اگر می‌دانستند، قطعاً اقدام به فروش تجهیزات و تسلیحات و آموزش نیرو‌های نظامی ایران نمی‌کردند و زمانی هم که مطمئن شدند انقلاب اسلامی به پیروزی خواهد رسید، با فشار به دولت بختیار قرارداد‌ها را لغو کردند و علاوه بر اینکه پول‌های ایران بلوکه شد، خسارت‌های مالی را هم دریافت کردند. ایران ۱۲ فروند ناو موشک‌انداز پیکان خریداری کرده بود که پیش از انقلاب ۹ فروند آن به ایران رسید و سه فروند آن تحویل داده نشد. فرمانده نیروی دریایی ارتش شاهنشاهی اقدام به بازپس‌گیری آن سه فروند کرد که موفق نشد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در جریان جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، ایرانی‌ها آموختند که خودشان به تعمیر و بازسازی تجهیزات، تسلیحات و قطعات بپردازند و از همان دوران در نیرو‌های ارتش و سپاه جهاد‌های خودکفایی برای تعمیر و ساخت قطعات به وجود آمد، همچنین ایران به‌تدریج توانست به دانش ساخت تجهیزات و تسلیحات نیز دست یابد، ازاین‌رو شاهد هستیم که در سال‌ها و دهه‌های گذشته ایران اقدام به ساخت ناوشکن تمام‌ایرانی جماران، دماوند، دنا و سهند، تانک ایرانی کرار، جنگنده‌های ایرانی آذرخش، صاعقه، کوثر و قاهر و بالگرد کرد و عقبه دانشی ایران نیز تقویت شد.

ایران که تا پیش از پیروزی انقلاب نمی‌توانست قطعه‌ای از یک ناوشکن را تعمیر و بازسازی کند، در دهه هشتاد توانست برای اولین بار یک ناوشکن تمام‌ایرانی بسازد.

ایران برای اینکه بتواند به قدرت بازدارندگی دست یابد و جزو چند قدرت برتر نظامی جهان قرار بگیرد، به سلاح‌های راهبردی همچون موشک نیز دست یافت. ایران تا پیش از انقلاب اجازه خرید موشک بالستیک نداشت. پیش از انقلاب، شاه چند بار درخواست خرید موشک از آمریکا کرده بود؛ اما آمریکا موافق نبود که ایران به موشک‌های زمین به زمین دست یابد. شاه حتی به آمریکایی‌ها گفته بود که “عراق هم‌پیمان شرق و دشمن غرب، دارای موشک‌های «فراگ ۷» و «اسکاد B» است که ما هم باید موشک داشته باشیم”؛ اما این هم نتیجه نداد و آمریکایی‌ها مخالف موشکی شدن ایران بودند. اما پس از انقلاب ایران توانست موشک بسازد و امروز به یکی از قدرت‌های بزرگ موشکی در دنیا تبدیل شود.

ایران تا پیش از انقلاب اجازه خرید موشک بالستیک نداشت، اما پس از انقلاب توانست موشک بسازد و امروز به یکی از قدرت‌های بزرگ موشکی در دنیا تبدیل شود.

ایران برای برتری یافتن در حوزه نظامی اقدام به ساخت پیشرفته‌ترین پهپاد‌ها و شناور‌های تندرو هم کرد که مجموع آن‌ها می‌توانند ایران را در هر جنگ و درگیری در موقعیت برتری قرار دهند. پهپاد یکی از حوزه‌های نظامی است که در دوران دفاع مقدس متولد شد و رشد یافت. اگرچه از سال‌ها پیش از جنگ، پرنده‌های هدایت‌پذیر از راه دور (پهپاد) به‌عنوان ابزار اطلاعاتی در ارتش‌های جهان از جایگاه خاصی برخوردار بودند، اما در ارتش ایران قبل از پیروزی انقلاب اسلامی محلی از اعراب نداشتند.

ساخت پهپاد‌های ایرانی از دوران جنگ تحمیلی و با پهپاد‌های «تلاش» و «مهاجر» آغاز شد و پس از جنگ با توسعه توان پهپادی، شاهد تولید پهپاد‌های هدف، شناسایی و رزمی متعددی توسط وزارت دفاع و نیرو‌های مسلح در کشور بودیم. امروز ایران جزو چند قدرت برتر پهپادی در دنیاست. سرلشکر باقری رئیس ستادکل نیرو‌های مسلح مهرماه سال ۹۵ اعلام کرد که “روس‌ها برای رسیدن به دانش پهپادی به‌شدت دنبال کمک ما هستند”.

 قدرت بازدارنده با کمترین هزینه

قدرت نظامی که ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی به دست آورد، علاوه بر اینکه گفته شد برخوردار از عقبه دانشی و بازدارنده است، با کمترین هزینه و غیرعاریه‌ای است. قدرتی نظامی که ایران پیش از انقلاب داشت، عاریه‌ای بود، چون فاقد دانش و وابسته به دیگری بود؛ یعنی اگر آمریکا اراده می‌کرد که ایران قدرت نظامی نداشته باشد، نمی‌توانست داشته باشد و آن قدرتی هم که با هزینه گزاف به دست آمد، عاریه‌ای از سوی آمریکا بود.

در دوران پهلوی اول هزینه‌های زیادی برای ایجاد ارتش صورت گرفت، از مردم مالیات‌های بسیاری همچون مالیات قند و شکر گرفته شد تا ارتش تجهیز شود، این در حالی بود که رضاشاه، بودجه نفت را به حساب شخصی خودش واریز می‌کرد. در دوره پهلوی دوم نیز اگرچه آمار دقیقی از میزان خرید‌های تسلیحاتی و ارقام آن قرارداد‌ها وجود ندارد، اما بخش اعظمی از درآمد فروش روزانه ۶ میلیون بشکه در نفت صرف خرید تسلیحات نظامی و پرداخت حقوق مستشاران آمریکایی و… شد.

یک سری از تجهیزات به‌ارزش ۶۰۰ میلیون دلار از رژیم صهیونیستی خریداری شد. خرید‌های ایران از آمریکا نیز به‌نظر می‌رسد طی سه قرارداد به‌ارزش‌های ۳ میلیارد دلار، ۶ میلیارد دلار و ۸ میلیارد دلار بوده است. یک قرارداد خرید سلاح نیز در روز‌های پایانی رژیم و زمانی که ژنرال هایزر به ایران آمد، به امضا رسید که رقم آن مشخص نیست. هایزر به مسئولان رژیم و فرماندهان ارتش گفت “باید این قرارداد را امضا کنید”! پول داده شد، اما برخی از تجهیزات و تسلیحات به ایران نیامد.

اکنون که ایران یکی از قدرت‌های برتر نظامی منطقه است، میزان هزینه‌های نظامی‌اش کمتر از دیگر کشورهاست. مقایسه بودجه دفاعی ایران (کشوری که از بیشتر کشور‌های همسایه خود جمعیت و وسعت بیشتری دارد و مشخصاً با تهدید‌های بیشتری مواجه است) با کشور‌های منطقه، با هر معیاری این واقعیت را نشان می‌دهد که ایران نسبت به کشور‌های منطقه، کمتر در بخش نظامی هزینه می‌کند. براساس جدول بودجه سال آینده، کل بودجه فصل دفاعی و امنیتی ایران ۱۹۸ هزار میلیارد تومان است که با احتساب دلار ۲۳ هزار تومانی، معادل ۸.۶ میلیارد دلار آمریکاست، این در حالی است که بودجه نظامی کشور‌های عربستان، امارات، رژیم صهیونیستی و ترکیه در سال جاری به‌ترتیب ۵۷، ۲۲، ۲۱ و ۱۷ میلیارد دلار بوده است.