مذاکرات وین؛ رویاهای برباد رفته آمریکایی‌ها

مذاکرات وین در مرحله تصمیم‌گیری طرف‌های غربی است. در صورتی که طرف‌های غربی و بالاخص واشنگتن به تصمیمات لازم برسند و دست از زیاده‌خواهی بردارند، امکان توافق وجود دارد. این امکان چندی است که برای همه طرف‌ها وجود دارد. غربی‌ها می‌دانند که پایان موفیت‌آمیز مذاکرات وین بدون تصمیم‌گیری سیاسی غرب برای حل چند مساله باقی‌مانده میسر نیست.

اما اکنون که مذاکرات به این مرحله رسیده، شاید وقت آن باشد نگاهی به این واقعیت انداخته شود که واشنگتن با چه سودایی از توافق هسته‌ای با ایران خارج شد؟ و نتیجه آن عهدشکنی و زیاده‌خواهی‌های پیامدش دقیقا به کجا انجامید؟ جز آنکه واشنگتن در تلاش است که به همان توافق بازگردد؟

دولت ترامپ و رویای توافقی جدید با ایران

«مایک پمپئو» وزیر خارجه دولت ترامپ ۲۱ مه سال ۲۰۱۸ کمتر از دو هفته پس از اعلام خروج یکجانبه آمریکا از توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ ایران در سخنرانی خود با عنوان «پس از توافق؛ راهبرد جدید برابر ایران» در بنیاد هریتج در واشنگتن برای توافق جدید با ایران فهرستی غیرمعقول از شروطی در ۱۲ بند را مطرح کرد. او در این سخنرانی تهدید کرد در صورت عدم تغییر سیاست‌های ایران در عرصه داخلی و خارجی، «شدیدترین تحریم‌های تاریخ» علیه تهران اعمال خواهد شد. فهرست طولانی شروط پمپئو که به ادعای او شامل درخواست‌های «بنیادی» آمریکا از ایران می‌شد، تقاضای تسلیم محض ایران و ناشی از عدم درک سیاست خارجی این کشور و مغایر با حقوق بین‌الملل و واقعیت‌های منطقه بود.

بخشی از این خواسته‌ها، هسته‌ای بودند که عبارت بودند از درخواست برای اعلام جنبه‌های نظامی فعالیت‌های هسته‌ای سابق ایران به آژانس اتمی که پس از تایید عدم انحراف ایران از سوی این نهاد، پرونده آن مختومه شده بود؛ توقف غنی‌سازی و تولید آب سنگین ایران هم درخواستی مخالف پیمان عدم اشاعه (ان‌پی‌تی) و حق بهره‌مندی هر کشوری از فناوری صلح‌آمیز هسته‌ای بود که قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت نیز این حق را برای ایران به رسمیت شناخته است. در مورد دسترسی بدون قید و شرط آژانس اتمی هم بر اساس برجام، ایران بالاترین استاندارهای شفافیت در برنامه هسته‌ای خود را شامل پادمان، پروتکل الحاقی و ترتیبات فرعی کد ۳.۱ پذیرفته بود.

 درخواست‌های دیگر وزیر خارجه سابق آمریکا شامل مسائل فرابرجامی از جمله برنامه موشکی و حضور منطقه‌ای ایران می‌شد که ضمن آن اتهاماتی در خصوص دخالت ایران در کشورهای منطقه و حمایت از تروریسم در حالی مطرح شده بود. در حالی که ایران همواره تاکید کرده برنامه موشکی آن جنبه دفاعی و امنیتی دارد و حضور منطقه‌ای آن هم با رعایت احترام به حاکمیت کشورها است.

ترامپ در همان سال ۲۰۱۵ که مذاکرات برای رسیدن به توافق هسته‌ای بین ایران و کشورهای ۱+۵ شامل آمریکا در جریان بود، با ناکارآمد خواندن دولت وقت مدعی بود این مذاکرات تا ابد طول خواهد کشید و بعدها انتقاد از توافق به یکی از محورهای کارزار انتخاباتی وی تبدیل شد. ترامپ با آن که پیش از خروج از برجام سه بار آن را مورد تایید قرار داد، از هر تریبونی برای مخالفت با این توافق و بد، افتضاح، خنده‌دار و فاجعه خواندن آن استفاده می‌کرد. او در ژانویه ۲۰۱۸ گفت که برای آخرین بار برجام را تایید می‌کند و هم‌زمان مایک پمپئو نامزد تصدی وزارت خارجه وی که قرار بود جانشین «رکس تیلرسون» شود، در جلسه تایید صلاحیت در سنا گفت: به رئیس‌جمهور پیشنهاد می‌کنم با متحدانمان برای دستیابی به توافقی بهتر با ایران کار کند.

مسئله تصمیم ترامپ برای خروج از برجام، یکی از تمرکزات دیدار ترامپ و امانوئل مکرون رئیس‌جمهور فرانسه که کشورش در مذاکرات منتهی به برجام نقش پلیس بد را ایفا کرد، در کاخ سفید هم بود و او در کنفرانس خبری مشترک با مکرون توافق ایران را توافقی بد با ساختاری بد خواند و به تهدید ایران پرداخت. ترامپ همچنین از خواسته‌اش برای رسیدن به توافقی جدید با ایران با ساختاری محکم سخن گفت. مکرون که تغییر نظر رئیس‌جمهور آمریکا در مورد خروج از توافق ایران را اولویت اصلی سفر خود قرار داده بود، در نهایت اعتراف کرد که «خطر بزرگی» وجود دارد که ترامپ از توافق خارج شود و حتی در واشنگتن با وی هم‌نوا شد و در گفت‌وگو با خبرنگاران از کلمات مشابه ترامپ استفاده کرد و گفت این (توافق) می‌تواند در کوتاه‌مدت کار کند، اما در میان‌مدت تا بلندمدت بسیار دیوانگی است. او افزود با نظر ترامپ موافقت است که هر توافقی باید شامل مفاد گسترده‌تری درباره نفوذ ایران در خاورمیانه باشد و فعالیت‌های هسته‌ای این کشور و همچنین برنامه موشک‌های بالستیک آن را در بلندمدت پوشش دهد.

در نهایت ترامپ به رغم تایید مقامات دولتش از جمله رکس تیلرسون وزیر خارجه پیش از پمپئو مبنی بر این که ایران به تعهداتش طبق توافق پایبند بوده و مخالفت مشاوران امنیت ملی کاخ سفید، هشتم مه ۲۰۱۸ (۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷) برخلاف هشدارهای اعضای برجام و انتقادهای بین‌المللی، به صورت یکجانبه از برجام خارج شد و به اعمال تحریم‌ها در قالب کارزار «فشار حداکثری» اقدام کرد؛ سیاستی که هیچکدام از اهداف آمریکا چه در زمینه تغییر رفتار ایران و یا در مورد امضای توافق جدید را محقق نکرد و بسیاری از مقام‌های دولت سابق و کنونی آمریکا به شکست آن اذعان کرده و آن را عامل وضع کنونی برجام می‌دانند.

از زمانی که ترامپ توافق را ترک کرد، مایک پمپئو وزیر امور خارجه و سایر مقام‌های آمریکایی همسو با وی معتقد بودند که ترکیبی از تشدید تحریم‌ها، انزوای دیپلماتیک و تهدید نظامی، ایران را به میز مذاکره خواهد کشاند. ترامپ در حالی بارها درخواستش برای مذاکره با ایران را به صورت علنی تکرار کرد که چیزی از خصومت با ایران کم نگذاشت. او در سال پایانی دولتش هم تلاش داشت ناکامی‎‌های خارجی ناشی از سیاست اول آمریکای خود را که حتی متحدان واشنگتن را هم از آن دور کرد، با امضای توافق با ایران جبران و برای خود اعتبار سیاسی کسب کند.

او در همین راستا ژوئن ۲۰۲۰ در توییتی به مناسبت آزادی یک زندانی آمریکایی از ایران نوشت: «تشکر از ایران. تا بعد از انتخابات برای دستیابی به توافق بزرگ صبر نکنید. من برنده می‌شوم. شما الان به توافق بهتری می‌رسید!» رئیس‌جمهور سابق آمریکا چند ماه مانده به انتخابات نوامبر ۲۰۲۰ این کشور هم در یک گردهمایی انتخاباتی گفت که در صورت انتخاب مجدد، در عرض چهار هفته با ایران توافق خواهد کرد. اما با شکست ترامپ در انتخابات آمریکا، او آرزوی مذاکره با ایران بر سر یک توافق جدید را در حالی با خود از کاخ سفید برد که هیچ یک از شروط دولتش محقق نشد و برنامه هسته‌ای ایران در پی کاهش تعهدات هسته‌ای این کشور ذیل بند 26 برجام در واکنش به نقض عهد طرف‌های غربی در وضعیت بسیار پیشرفته‌تری نسبت به زمان ورود ترامپ به کاخ سفید قرار داشت.

بایدن در آرزوی توافقی طولانی‌تر و محکم‌تر

جو بایدن جانشین دونالد ترامپ که یکی از منتقدان تصمیم او به خروج از برجام بود، بازگشت به آن را به عنوان یک وعده انتخاباتی مطرح کرد و این انتظار می‌رفت که خیلی زود مقدمات این بازگشت و ازسرگیری تعهداتش را فراهم کند اما حدود سه ماه طول کشید تا اولین دور مذاکرات با حضور غیرمستقیم آمریکا با هدف احیای برجام در وین آغاز شود.

در آغاز با آنکه واشنگتن طرفی بوده که توافق هسته‌ای را نقض کرده و از آن خارج شده، بازگشت به برجام را منوط به عقب رفتن گام‌های هسته‌ای ایران عنوان کرد. «آنتونی بلینکن» ۲۸ ژانویه ۲۰۲۱ در اولین اظهارنظر علنی خود به عنوان رئیس جدید دستگاه دیپلماسی ایالات متحده، سیاست جو بایدن رئیس‌جمهور آمریکا را درباره ایران تکرار کرد مبنی بر این که «اگر ایران به تعهدات خود در برجام بازگردد، ایالات متحده نیز همین کار را خواهد کرد». او گفت آمریکا به دنبال «توافق طولانی‌تر و محکم‌تر» با ایران است که به سایر موضوعات «عمقاً مشکل‌ساز» بپردازد.

او پیش‌تر زمانی که هنوز نامزد تصدی این سمت بود در جلسه استماع تاییدیه خود در کمیته روابط خارجی سنا گفت: ما از آن (بازگشت به برجام) به عنوان یک سکو با متحدان و شرکای خود که بار دیگر در یک طرف با ما خواهند بود، استفاده خواهیم کرد تا به یک توافق طولانی‌تر و محکم‌تر برسیم.

 «رابرت مالی» نماینده ویژه دولت آمریکا در امور ایران هم گفته بود که واشنگتن بعد از بازگشت به برجام دنبال توافق طولانی‌تر با ایران خواهد بود. «مالی» در مصاحبه با رادیو ملی آمریکا در آستانه آغاز دور اول مذاکرات وین در پاسخ به این سوال که «دولت آمریکا در صورت بازگشت به برجام در توافق بعدی دنبال چه خواهد بود»، گفت: «چیزی که دنبال آن خواهیم بود، اول از همه، توافقی طولانی‌تر خواهد بود. با آنکه این توافق برای مدتی پابرجا است و برخی از مفاد آن هم تا ابد ادامه دارند اما بهتر است در اینجا هم مثل همه توافق‌های کنترل تسلیحاتی ببینیم آیا می‌توان به توافقی متعاقب برای طولانی‌تر کردن چارچوب‌های زمانی رسید یا خیر». این مقام آمریکایی در ادامه، به تکرار ادعاها درباره برنامه موشکی و فعالیت‌های منطقه‌ای ایران پرداخت و آن را مایه نگرانی برای آمریکا توصیف کرد و افزود: می‌خواهیم درباره همه این موارد گفت‌وگو کنیم.

عقب‌نشینی تمام‌عیار

هجمه و فشار غرب بخصوص آمریکا با روی کار آمدن دولت سیزدهم در ایران و معرفی تیم جدید مذاکره‌کننده تشدید شد، اما نتوانست مانع ارائه پیشنهادها از سوی ایران و قرار گرفتن آن‌ها در دستور کار مذاکرات شود. ایران به وضوح اعلام کرد که هدف از این مذاکرات در چارچوب برجام و نه بیشتر، رفع تحریم‌ها است؛ ابتکارعملی که باعث شد زیاده‌خواهی‌ها در قالب توافق گسترده‌تر و جایگزین برای برجام به فراموشی سپرده شود.

به نوشته روزنامه آمریکایی «نیویورک تایمز»، از نظر بایدن، احیای توافق و همراه آن محدود کردن برنامه هسته‌ای ایران به وعده تبلیغاتی بزرگ وی جامه عمل می‌پوشاند که در غیر اینصورت به یک موضوع داغ در انتخابات میان‌دوره‌ای آمریکا تبدیل خواهد شد. این مقام ارشد وزارت خارجه آمریکا که به دلیل حساسیت موضوع از وی نامی برده نشده، افزود توافق جدید، مانند برجام، توسعه موشکی ایران را محدود نخواهد کرد و همچنین آن‌طور که برخی دموکرات‌ها و تقریباً همه جمهوری‌خواهان خواستار شده‌اند، فعالیت‌های منطقه‌ای ایران را متوقف نخواهد کرد، اما علیرغم این کاستی‌ها (به ادعای وی و به زعم دولت آمریکا)، بایدن آماده بازگشت به توافق ۲۰۱۵ و گرفتن تصمیمات سیاسی لازم برای دستیابی به این هدف است.

چه در وین توافقی حاصل شود و چه نشود، نه خواسته‌های دولت ترامپ برآورده شده و نه خواسته‌های دولت بایدن. آنچه پیش روی غرب است، بازگشت به همان توافقی است که آمریکا با تکبر از آن خارج شد. نگاهی به شروط دوازده‌گانه پمپئو بیان‌گر آن است که هیچ‌کدام حاصل نشده‌اند، همچنین است سودای سکو قرار دادن توافق بازگشت به برجام برای توافقات دیگر، آن‌گونه که ظاهرا طرف غربی تا وین 6 هم آن را دنبال می‌کرده است.