اوکراین چطور خود را خلع‌ سلاح کرد؟

۱۵ آذر ۱۳۷۳، برای اوکراین روز مهمی بود. بوریس یلتسین، رئیس جمهور روسیه و بیل کلینتون، رئیس جمهور آمریکا، دست در دست لئونید کوچما، رئیس جمهور وقت اوکراین، گذاشتند تا خلع س.ل.اح ه.سته‌.ای و الحاق این کشور به NPT را برابر تضمین‌های ام.نی.تی به اوکراین اعلام کنند. روسیه، آمریکا، بریتانیا، و بعداً چین و فرانسه تضمین‌هایی را در قالب تفاهم‌نامه بوداپست ارائه کردند که اوکراین گمان برد به آن معنی است که قدرت‌های ه.سته‌.ای، امن.یت.ش را تضمین خواهند کرد.

ماجرا اما به چند سال پیش از آن بازمی‌گشت. سه سال قبل از آن، هنگامی که اوکراین در سال ۱۳۷۰ استقلال از اتحاد جماهیر شوروی را به دست آورد، یک زرادخانه ه.سته‌.ای شامل هزاران کلاهک ه.سته‌.ای داشت که آن را رتبه سوم جهان پس از روسیه و ایالات متحده آ.م.ر.یکا نشانده بود. بجز آن کلاهک‌ها، ۱۷۶ م.و.شک ب.ا.لستیک قاره‌پیما (با چندین کلاهک) و حدود ۴۰ ب.م.ب‌ا.ف.کن راهبردی با قابلیت حمل ب.م.ب ه.سته‌.ای و همچنین مقادیر پلوتونیوم و اورانیوم با غنای بالا برای اوکراین باقی مانده بود.

از آنجا که سیستم فرماندهی آن در روسیه مستقر بود، روسیه مدعی مالکیت و ضرورت بازگشت ت.س.ل.یحات به سرزمین مادری بود؛ کما اینکه مشابه این انبارهای ه.سته‌.ای در بلاروس و قزاقستان هم وجود داشت و این دو کشور نیز طی معاهده‌ای این س.ل.اح‌ها را در سال‌های ۱۳۷۳ تا ۱۳۷۵ به روسیه منتقل کردند.

اما در مجلس اوکراین درباره چگونگی مواجهه با این موضوع اختلاف جدی پدید آمده بود: برخی داشتن ت.س.ل.یحات ه.سته‌.ای را یک امتیاز می‌دانستند و معتقد بودند می‌توانند س.ل.اح‌ها را حفظ کنند. برخی نیز نگران بودند که اگر آنها را با مذاکره بازنگردانیم، روسیه با زور پس خواهد گرفت. گروه دوم اکثریت را به دست آورد و اوکراین موافقت کرد م.و.شک‌هایش را در مقابل تضمین برای امنیت رها کند. سرانجام اوکراین کلاهک‌های ج.ن.گی را با قطار به روسیه فرستاد.

این توافق نمادی از شرایط جدید همکاری در جهان پس از ج.ن.گ سرد بود. از یک سو زرادخانه ه.سته‌.ای بزرگی در حال نابودی بود و از سوی دیگر اوکراین تازه استقلال‌یافته، قول‌هایی برای حفظ تمامیت ارضی و استقلال سیاسی خود دریافت کرد.

سال‌ها بعد، وقتی در اسفند ۱۳۹۲ بحران شبه‌جزیره کریمه موجب تنش ن.ظ.امی میان روسیه و اوکراین شد، استیون کارل پیفر، نماینده آ.م.ر.یکا در مذاکرات اوکراین در زمان تنظیم تفاهم‌نامه بوداپست، به واژه‌های استفاده‌شده در توافق استناد کرد و گفت: «ایالات متحده بر اساس تفاهم‌نامه [بوداپست] ۱۹۹۴ برای اقدام ن.ظ.امی برای حمایت از اوکراین تعهدی ندارد.»