وقتی اوکراین با دست خود دندان‌ هسته‌ای‌اش را کشید/ 30 سال پیش سومین قدرت اتمی بزرگ دنیا بود

این روزها اوکراین زیر سایه تهدید حمله احتمالی روسیه به سر می برد و شاید کمتر کسی به یاد آورد که زمانی این کشور پس از استقلال از شوروی سابق سومین قدرت اتمی بزرگ دنیا بود؛ اما حالا روسیه به راحتی می تواند بخشی از خاک اوکراین را ضمیمه خود کند (شبه جزیره کریمه) و با استقرار نیروها در مرز اوکراین، به این کشور ضرب شست نشان دهد.

 روزنامه نیویورک تایمز آمریکا با انتشار گزارشی در این باره نوشت: هنگامی که اتحاد جماهیر شوروی فروپاشید، اوکراین که در آن زمان با دارا بودن 5 هزار کلاهک اتمی سومین قدرت اتمی دنیا پس از آمریکا و روسیه بود، سلاح های اتمی را در ازای تضمین های امنیتی روسیه، ایالات متحده و سایر کشورها برای امحا به روسیه تحویل داد؛ در حالی که 30 سال بعد به دلیل ضعف قدرت نظامی در معرض تهدید حمله نظامی روسیه قرار گرفته است.

بر اساس این گزارش: در پایان جنگ سرد، سومین قدرت هسته ای بزرگ روی زمین، بریتانیا، فرانسه یا چین نبودند بلکه اوکراین بود. فروپاشی شوروی در دسامبر 1991 ، منجر به این شد که اوکراین تازه استقلال یافته تقریبا وارث 5 هزار کلاهک هسته ای مستقر در خاک خود شود. سیلوهای زیرزمینی در پایگاه‌های نظامی این کشور دارای موشک‌های دوربردی بودند که هر کدام به مراتب قوی‌تر از بمبی بود که هیروشیما را با خاک یکسان کرد. در آن زمان فقط روسیه و آمریکا از اوکراین سلاح هسته ای بیشتری داشتند.

حذف این زرادخانه اغلب به عنوان یک دستاورد پیروزمندانه در کنترل تسلیحات مورد ستایش قرار می گیرد. دیپلمات ها و فعالان صلح، اوکراین را به عنوان یک “شهروند نمونه” در دنیایی مملو از کشورهای خواهان کسب قدرت هسته ای، معرفی می کنند.

اما خلع سلاح اوکراین بدون تنش هایی میان دولت و قوای نظامی این کشور انجام نشد. در آن زمان بودند کارشناسان اوکراینی و یا آمریکایی که منطق خلع سلاح سریع اتمی اوکراین را زیر سوال بردند. برخی استدلال می‌کردند که سلاح‌های مرگبار تنها ابزار قابل اعتماد برای جلوگیری از تجاوز روسیه است.

امروزه اوکراین مسیر آسانی برای تولید یا به دست آوردن مواد لازم برای ساخت بمب ندارد. با این حال، شبح هسته ای بار دیگر در حال تکان خوردن است، زیرا نیروهای روسی این کشور را محاصره کرده و در شرقی ترین استان های آن جنگی در سایه به راه انداخته اند.

امحا یک سیلو موشکی به جا مانده از دوره شوروی در اوکراین/ 2001/ رویترز

“آندری زاهورودنیوک” وزیر دفاع سابق اوکراین می گوید: “ما این قابلیت را بیهوده از دست دادیم.” وی با اشاره به تضمین‌های امنیتی که اوکراین در ازای تسلیحات هسته‌ای خود به دست آورد، افزود: “اکنون، هر بار که کسی به ما پیشنهاد امضای یک نوار کاغذ را می‌دهد، پاسخ این است: “خیلی متشکرم.” مدتی پیش یکی از آن‌ها امضا کردیم.”

تحلیلگران غربی می گویند که حال و هوای کنونی اوکراین در اذهان عمومی این کشور این نکته را تداعی کرده که اقدام 30 سال پیش دولت در تحویل کلاهک های هسته ای به روسیه، چندان عاقلانه نبوده است.

“ماریانا بودجرین” متخصص اوکراین در دانشگاه هاروارد در این باره می گوید: “محصول این است: “ما سلاح‌ها را در اختیار داشتیم، آن‌ها را رها کردیم و حالا ببینید چه اتفاقی می‌افتد.” در سطح سیاست دولت اوکراین، من هیچ حرکتی به سمت هر نوع بازنگری نمی بینم اما در سطح عمومی، این یک روایت معتبر است.”

“بودجرین” که خود اوکراینی تبار است، در مصاحبه ای افزود: “حسرت بخشی از آن است. بخش دیگر آن چیزی است که فرد در اثر بی عدالتی احساس می کند.”

در ابتدا دولت اوکراین پس از استقلال عجله زیادی داشت تا تسلیحات دوره شوروی را از خاک خود خارج کند و به قول معروف از شر آنها رهایی یابد. بمب‌ها، گلوله‌های توپخانه، مین‌های زمینی و کلاهک‌های نسبتا کوچک بالای موشک‌های کوتاه‌برد آسان‌ترین جابه‌جایی ها بودند اما جابجایی دشوارتر، موشک های دوربردی بودند که می توانستند 100 تن وزن داشته باشند و ارتفاعی نزدیک به 90 فوتی داشتند.

در ژانویه 1992، یک ماه پس از پایان یافتن اتحاد جماهیر شوروی، رییس جمهوری و وزیر دفاع اوکراین به فرماندهان نظامی و افرادشان دستور دادند که به کشور جدید خودشان (به جای شوروی) اعلام وفاداری کنند – اقدامی که در راستای کنترل اداری بر تسلیحات باقی مانده از دوره شوروی بود.

امحا یک موشک بالستیک بر جای مانده از دوره شوری در اوکراین در سال 1997 در پایگاهی نظامی متعلق به دوره شوروی در 135 مایلی شهر کی یف/ آسوشیتدپرس

بسیاری از نظامیان اوکراین از این اقدام امتناع کردند و نظامیانی که نیروهای هسته‌ای اوکراین را مدیریت می‌کردند در دوره‌ای از سردرگمی پرتنش درباره سرنوشت زرادخانه و وضعیت عملیاتی آن قرار گرفتند.

“ولادیمیر تولوبکو” فرمانده سابق پایگاه هسته ای که پس از استقلال به نمایندگی پارلمان اوکراین انتخاب شده بود، استدلال کرد که “کی یف” هرگز نباید از قدرت اتمی خود دست بکشد. در آوریل 1992، او در پارلمان گفت که برای اوکراین خیلی زود است که خود را یک کشور غیرهسته ای اعلام کند و اصرار داشت که باید حداقل برخی از کلاهک های دوربرد خود را حفظ کند. او اعلام کرد که یک نیروی موشکی باقیمانده برای “بازدارندگی هر متجاوزی” لازم و کافی است.

موضع او هرگز مورد حمایت گسترده قرار نگرفت.

در تابستان 1993 “جان جی. میرشایمر” نظریه‌پرداز برجسته روابط بین‌الملل در دانشگاه شیکاگو در مطلبی در نشریه ” فارین افرز” استدلال کرد که اگر اوکراین بخواهد صلح را (در برابر روسیه) تضمین کند، یک زرادخانه هسته ای برای این کشور “ضروری” است. او افزود که این بازدارندگی تضمین می‌کند که روس‌ها ” که سابقه بدی در رابطه با اوکراین دارند، برای تسخیر مجدد آن اقدام نکنند.”

این بحث ها باعث شد که دولت کی یف در سال 1993 تا آنجا پیش برود که پیشنهاد کنترل عملیاتی موشک‌ها و بمب‌افکن‌های هسته‌ای در خاک خود را بدهد، اما این مهم هرگز محقق نشد و نزدیک به 5 هزار کلاهک هسته ای اوکراین به مدت 5 سال (تا سال 1996) به مرور به روسیه منتقل شده و امحا شدند.