آیا جاده ابریشم احیا می‌شود؟

آسیا به عنوان یک قاره پهناور با تحولات جدیدی رو به رو است و بازیگران مختلف این پهنه جغرافیایی، طرح‌هایی را در راستای تامین اهداف خود و نیز منافع جمعی در مناطق مختلف آن ارائه می‌دهند. چین یکی از این بازیگران نوظهور است که برای تبدیل شدن به قدرت جهانی، طرح احیای جاده ابریشم را مطرح کرده‌ است.
این طرح که از سوی «شی جین پینگ» رئیس جمهور چین در پاییز ۲۰۱۳ (۱۳۹۲) به ترتیب در جریان دیدارهایی از قزاقستان و اندونزی ارائه شد، از دو بخش «کمربند اقتصادی جاده ابریشم» و ساخت «جاده ابریشم دریایی در قرن بیست و یکم» تشکیل می‌شود. این طرح در نهایت با عنوان «یک کمربند – یک جاده» به جهان معرفی شد.
بنابراین در یک توضیح نسبتا ساده و واضح، «ابتکار کمربند و جاده» (Belt and Road Initiative) چین که به اختصار BRI نامیده می‌شود، دو بال دارد:
نخست، «کمربند» آن از «کمربند اقتصادی جاده ابریشم» گرفته شده‌ است که شامل شبکه‌ای طراحی شده از جاده‌های فراسرزمینی و خطوط راه آهن، لوله‌های نفت و گاز و دیگر پروژه‌های زیرساختی است که از شهر شیئان در مرکز چین آغاز و سراسر آسیای میانه را در می‌نوردد و سرانجام به مناطق دوردستی چون مسکو، روتردام و ونیز می‌رسد.
دوم، «جاده» آن نیز همان «جاده ابریشم قرن بیست ویکم» ‌است و مسیرهای دریایی از جنوب شرقی آسیا به جنوب آسیا و سپس خاورمیانه و آفریقا را در برمی‌گیرد. (در نقشه زیر خطوط زرد کمربند اقتصادی و خطوط آبی جاده ابریشم دریایی را نشان می‌دهد) دریافت کننده از بازپرداخت بدهی خودداری کنند.
البته چین در برهه همه‌گیری کرونا در سال ۲۰۲۰ (۱۳۹۹) که برخی اجرای پروژه‌ها و بازپرداخت وام‌ها به تعویق افتاده‌بود، نشان داد که این نگرانی بیشتر ساختگی و در راستای پروژه چین‌هراسی است. در ماه آوریل در بحبوحه درخواست‌های فزاینده بدهکاران برای کمک، «گروه ۲۰» که چین را نیز در بر می‌گیرد، موافقت کرد که به ۷۳ کشور اجازه دهد تا پرداخت‌های بدهی به مبلغ ۱۲ تا ۱۴ میلیارد دلار را تا پایان سال متوقف کنند.
این پروژه چین‌هراسی در ایران نیز به عنوان کشوری که در نقطه مرکزی وکلیدی طرح واقع شده‌، بارها اجرایی شده‌است. پس از سفر چندماه پیش شی جین پینگ به عربستان، برخی نقشه‌ای را نشان می‌دهند و ایران را از جاده ابریشم بیرون می‌دانند. بعضی هم از مبنای تحلیل خود را نمودارهای ارائه شده توسط کشورهای ثالث قرار داده‌اند تا روابط تهران- پکن را تیره و در مسیر پیشبرد پروژه سنگ‌اندازی کنند.
این در حالی است که از یک سو با توجه به ظرفیت‌های فرهنگی و توان ژئواستراتژیک ایران و همچنین سابقه دوستی درازمدت و عمیق بین ایران- چین و دیگر کشورهای حاضر در پروژه، نقش ایران در این پروژه غیر قابل انکار خواهد بود.

ایران قلب تپنده ابتکار کمربند و جاده

برای تبیین عوامل تاثیرگذار بر همکاری ایران و چین در جاده ابریشم جدید، باید اندکی به گذشته بازگشت و جایگاه این ابتکار را در متن و روابط دو کشور مورد واکاوی قرار داد. روابط ایران و چین هم دیرینه است و هم جدید؛ قدیم و دیرینه به آن معنا که دو کشور میراث‌دار کهن‌ترین تمدن‌های بشری‌اند و از دیرباز با یکدیگر در تعامل بوده‌اند که جاده ابریشم مهمترین نماد این مناسبات دیرینه است.جدید بودن روابط نیز به مناسبات رسمی دو کشور در دوره مدرن برمی‌گردد که از سال ۱۹۷۱ (۱۳۵۰) برقرار شد. در دوره مدرن، روابط ایران و چین تحت تاثیر چند عامل کلیدی از جمله تحریم‌های شدید آمریکا علیه ایران و تلاش واشنگتن برای محدودساختن سطح تعاملات تهران- پکن قرار گرفت.
با توجه به ظرفیت‌های فرهنگی و توان ژئواستراتژیک ایران و همچنین سابقه دوستی درازمدت و عمیق ایران- چین و کشورهای حاضر در پروژه، نقش ایران در این پروژه غیرقابل انکار است. طبیعی است که در چنین وضعیتی، طرح جاده ابریشم جدید، کلیدی‌ترین اولویت سیاست خارجی چین و همچنین ضرورتی برای ایران باشد. از این رو، از سالی که طرح یک جاده-یک کمربند توسط رییس جمهوری چین مطرح شد، ایران حمایت خود را از این طرح اعلام کرده‌ است.
همچنین جمهوری اسلامی ایران به سبب برخورداری از منابع مختلف انرژی و همچنین قرار داشتن در یک موقعیت جغرافیایی استراتژیک، از مزیت راهبردی مهمی در حوزه‌ حمل‌ و نقل بین‌المللی برخوردار است. این موقعیت جغرافیایی و استراتژیک سبب شده است ایران از گذشته تاکنون به عنوان پل ارتباطی شرق و غرب و همچنین گذرگاه کلیدی راه ابریشم به شمار بیاید که نقش مهمی را در اجرایی کردن طرح مزبور بازی کند.نکته بسیار مهم دیگر این است که چین در این طرح، پیشبرد چندقطبی‌گرایی، احترام به مدل توسعه کشورها، ترویج تنوع فرهنگی، همزیستی مسالمت‌آمیز و احترام متقابل به حاکمیت کشورها از جمله اصول بنیادین در نظر گرفته شده‌است؛ اصولی که در سیاست خارجی ایران و رویکرد کلان تهران به همکاری با سایر کشورها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
از این رو است که روزنامه چینی «چاینا دیلی» همزمان با نخستین روز از سفر رسمی «سیدابراهیم رئیسی» رئیس جمهوری کشورمان به پکن، در گزارشی درخصوص این سفر، به نقل از یک کارشناس چینی نوشت که «ایران کشوری ایده آل در منطقه خاورمیانه برای پیشبرد پروژه کمربند و جاده است و متقابلا، همکاری با چین کلیدی برای توسعه اقتصادی ایران خواهد بود.»