بلوایِ جانشینی!

عربستان سعودی ممکن است در آستانه انتقال قدرت از “ملک سلمان” به وارث او “محمد بن سلمان” قرار داشته باشد. ملک سلمان سالخورده و ناتوان است و “محمد بن سلمان” ۳۶ ساله به نظر می‌رسد دهه‌ها حکومت خواهد کرد. در اینجا روندی برای انتقال قدرت سلطنتی رخ می‌دهد و ممکن است مشکلاتی را برای ایالات متحده ایجاد کند.

 ۶۸ سال است که تنها پسران “ملک عبدالعزیز بن عبدالرحمن آل سعود” بنیانگذار عربستان سعودی بر آن کشور حکومت می‌کنند. سلمان آخرین پسر از ۳۴ پسر واجد شرایط “عبدالعزیز” امروز پادشاه عربستان سعودی است.

او در سال ۲۰۱۷ میلادی، پسرش “محمد بن سلمان” را به عنوان وارث خود انتخاب کرد. از آن زمان به این سو، محمد بن سلمان به رهبر واقعی کشور تبدیل شده و مخالفان حکومت اش را در این روند خنثی کرده است از جمله با زندانی کردن شاهزاده “احمد” تنها پسر واجد شرایط دیگر عبدالعزیز برای کسب مقام پادشاهی.

از زمانی که ملک سلمان در سال ۲۰۱۵ تاج و تخت سلطنت را به دست گرفت و جانشین ملک عبدالله برادر ناتنی خود شد شایعات زیادی در مورد مرگ او در میان دیپلمات‌ها و تحلیلگران مطرح شده اند. نوع واقعی بیماری ناخوشایند او ناشناخته مانده است، اما ملک سلمان ۸۶ ساله که بیش‌تر زمان شیوع پاندمی کرونا را در انزوا در کاخ بیابانی خود گذرانده است زمانی که در انظار عمومی ظاهر شد به طور فزاینده‌ای ضعیف به نظر می‌رسید.

انتقال قدرت از ملک سلمان به پسرش شبیه انتقال قدرت‌های پیشین در آن کشور نخواهد بود: محمد بن سلمان ۳۶ ساله قرار است تاج و تخت را در سنی بسیار کم تحویل گیرد امری که پیش‌تر در تاریخ عربستان سعودی بی‌سابقه بوده است. “کریستوفر هنزل” کاردار سابق سفارت آمریکا در ریاض به “بیزینس اینسایدر” گفت: “دلایل بسیاری وجود دارند که نشان می‌دهند “محمد بن سلمان” فرد مهمی است. او احتمالا برای مدت زمانی طولانی در جایگاه پادشاه خواهد ماند”.

انتقال قدرت از حاکم سعودی به یک وارث پس از مرگ او، حتی اگر ناگهانی باشد معمولا سریع و دست کم در انظار عمومی بدون مناقشه صورت می‌گیرد.

با توجه به گفته‌های دیپلمات‌های سابق و سوابق موجود در مورد مرگ پادشاهان پیشین عربستان سعودی مجموعه‌ای از پروتکل‌های تعیین شده وجود دارند که در صورت مرگ ملک سلمان به اجرا در خواهند آمد.

ابتدا خبرگزاری رسمی عربستان سعودی فوت و زمان و مکان تشییع جنازه را اعلام می‌کند. شبکه‌های تلویزیونی عربستان نیز از همین رویه پیروی می‌کنند و برنامه ریزی معمول برای پخش نماز و پوشش خبری را به حالت تعلیق در می‌آورند. قانون شریعت بیان می‌کند که تشییع جنازه باید در اسرع وقت پس از مرگ فرد درگذشته انجام شود و خانواده سلطنتی سعودی به عنوان پیروان سرسخت قوانین وهابیت جسد را مورد تمجید و تکریم قرار نمی‌دهند.

هنگامی که ملک عبدالله در ۲۳ ژانویه ۲۰۱۵ در ریاض درگذشت جسد او را در پارچه ساده‌ای روی برانکارد قرار دادند و جنازه توسط خانواده اش برای تشییع در همان روز به مسجد “امام ترکی بن عبدالله” انتقال یافت. خبرگزاری “آسوشیتدپرس” گزارش داده بود هنگامی که ملک فهد در سال ۲۰۰۵ میلادی درگذشت جاده‌های اطراف همان مسجد توسط ارتش بسته و امنیت برقرار شد و تک تیرانداز‌ها در نزدیکی محل تشییع جنازه مستقر شده بودند. آن مکان قبرستان “العود” ریاض است جایی که تعداد زیادی از پادشاهان و شاهزادگان سعودی طی سال‌ها در آنجا دفن شده‌اند.

پروفسور “برنارد هیکل” کارشناس سیاست عربستان در دانشگاه پرینستون به “بیزینس اینسایدر” می‌گوید: “غیر مسلمانان اجازه ورود ندارند و هم چنین اجازه حضور در قبرستان و قبر را نخواهند داشت”.

بر خلاف زندگی بسیاری از اعضای خاندان سلطنتی سعودی، قبر‌های آنان ساده است و هیچ نام و تزئینی ندارد. از حضور زنان در مراسم تشییع جنازه و تدفین ممانعت به عمل می‌آید. در ریاض، دفاتر دولتی باز و فعال باقی می‌مانند و هیچ پرچمی پایین نمی‌کشیده نمی‌شود. تسلیت به پادشاه جدید تقدیم می‌گردد و بیعت آغاز می‌شود.

در مراسم بیعت با پادشاه جدید شرکت کنندگان برای نشان دادن نیت خیرشان با بوسیدن دست یا شانه راست او به نشانه احترام به وی سلام می‌کنند. “جان جنکینز” سفیر سابق بریتانیا در عربستان سعودی که در سال ۲۰۱۵ میلادی برای خوشامدگویی به ملک سلمان به عنوان پادشاه تازه به آن کشور سفر کرده بود به “بیزینس اینسایدر” در مورد بیعت با ملک سلمان گفت:”مردم به ملک سلمان به عنوان جانشین ملک عبدالله تسلیت می‌گفتند و وفاداری خود را به او نشان می‌دادند”.

طبق قانون حکومت‌داری در بخشی از مراسم در حضور پادشاه تازه، شورای بیعت که مجموعه‌ای متشکل از ۳۴ نفر به نمایندگی از خانواده‌های فرزندان عبدالعزیز بود عهد وفاداری با ملک سلمان بستند.

محمد بن سلمان زمانی که در سال ۲۰۱۷ میلادی به عنوان ولیعهد معرفی شد ۳۱ رای از ۳۴ رای شورای بیعت کننده را کسب کرد. “دنیس هوراک” سفیر سابق کانادا در عربستان سعودی در فاصله سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۸ میلادی به “بیزینس اینسایدر” می‌گوید:”در آن زمان بحث‌هایی وجود داشت مبنی بر آن که آیا وفاداری به “محمد بن سلمان” به عنوان ولیعهد برای تضمین وفاداری برای زمانی که او پادشاه می‌شود کافی است یا خیر”.

اگرچه روند تحولات درونی خاندان سلطنتی سعودی مبهم است، اما اتفاق نظر کارشناسان بر این است که محمد بن سلمان به راحتی روند انتقال قدرت از پدرش را طی خواهد کرد.

“هنزل” می‌گوید: “من انتظار دارم که اکنون از او اکنون حداقل به همان اندازه و احتمالا بیش‌تر از پیش حمایت به عمل آید، زیرا چندین سال فرصت داشته تا وضعیت خود را تثبیت کند.”

“هیکل” نیز می‌گوید: “انتظار ندارم مقاومتی وجود داشته باشد. اگر مقاومتی وجود داشته باشد ممکن است از سوی یک یا دو نفر باشد و این موضوع پیش‌تر هم اتفاق افتاده و مسئله مهمی محسوب نمی‌شود”.

این بار ایالات متحده چگونه پاسخ خواهد داد؟

رویداد‌های تاریخی نشان می‌دهند که به محض قدرت گیری پادشاه تازه در عربستان سعودی رهبران منطقه و جهان برای ادای احترام به ریاض می‌روند.

“باراک اوباما” رئیس جمهوری اسبق امریکا پس از شنیدن خبر مرگ ملک عبدالله در سال ۲۰۱۵ میلادی برنامه زمانی سفر خود را به هند تغییر داد. در آن زمان “جان کری” وزیر امور خارجه وقت، سناتور “جان مک کین” و “کاندولیزا رایس” وزیر امور خارجه سابق به او پیوستند. به همین ترتیب، بریتانیا به عنوان دیگر شریک غربی کلیدی عربستان سعودی، هیئتی شامل “دیوید کامرون” نخست وزیر وقت، شاهزاده “چارلز” و “جنکینز” سفیر سابق بریتانیا را اعزام کرد.

البته در صورت پادشاه شدن “محمد بن سلمان” این احتمال وجود دارد که ایالات متحده و بریتانیا نسبت به سال ۲۰۱۵ میلادی بیش‌تر در مورد چگونگی واکنش و اقدامات خود تامل کنند.

قتل “جمال خاشقجی” روزنامه نگار سعودی در سال ۲۰۱۸ میلادی که سیا بعدا به این نتیجه رسید که احتمالا به دستور “محمد بن سلمان” بوده محکومیت شدید بین المللی به ویژه از سوی “جو بایدن” رئیس جمهور آمریکا را به دنبال داشت. بایدن در حالی که در مبارزات انتخاباتی ۲۰۲۰ میلادی قرار داشت وعده داد که عربستان سعودی را به عنوان یک بازیگر یاغی و سرکش قلمداد کند و در فوریه گذشته، وزارت خارجه امریکا در عمل جایگاه عربستان سعودی را از یک متحد جدی به یک شریک معمولی تنزل داد.

در همان ماه، کاخ سفید با بیان اینکه ملک سلمان و نه محمد بن سلمان فرد مقابل بایدن است و بایدن با او وارد رایزنی خواهد شد محمد بن سلمان را نادیده گرفت.

“هوراک” می‌گوید:”من کنجکاو خواهم بود که ببینم به خاطر جمال خاشقجی و سایر مسائل مقام‌های بلندپایه امریکایی و بریتانیایی چه واکنشی از خود نشان خواهند داد”.

“هنزل” معتقد است واشنگتن آماده اقدام خواهد بود. او اشاره می‌کند که مرگ “ملک سلمان” دغدغه‌ای فوری برای سطوح ارشد دولت آمریکا ایجاد خواهد کرد.

او اشاره می‌کند که سعودی‌ها علاقمند هستند که همه چیز را بدون مشکل انجام دهند. او می‌افزاید:”من مطمئن هستم که آنان در تعامل فوری با کشور‌های شریک کلیدی در وهله نخست کشور‌های منطقه خلیج فارس و بلافاصله پس از آن با ایالات متحده و سایر شرکای غربی فعال خواهند بود. امیدوارم این موضوع فورا مورد توجه مقام‌های ارشد امریکایی قرار گیرد.”

مقامات آمریکایی می‌گویند هنگامی که ملک فهد در صبح بسیار زود در ۱ اوت ۲۰۰۵ میلادی درگذشت “جورج دابلیو بوش” رئیس جمهور وقت آمریکا در عرض چند دقیقه از موضوع مطلع شد و واکنش نشان داد.

ولیعهد “ملک محمد” چه کسی خواهد بود؟

پادشاهان سعودی سلطنت خود را با معرفی ولیعهد تازه آغاز می‌کنند و اغلب با انجام یک تغییر کابینه بزرگ با فرمان سلطنتی این کار را انجام می‌دهند.

با توجه به اینکه “محمد بن سلمان” پادشاهی از نسل جدید خاندان سلطنتی عربستان خواهد بود همه نگاه‌ها به سوی اوست که چه کسی را به عنوان وارث اش انتخاب می‌کند.

وارث او می‌تواند یکی از شش برادران اش باشند و یا یک فرد متحد با او از شاخه دیگری از خانواده سلطنتی. به گفته “سایمون هندرسون” یکی از همکاران موسسه واشنگتن برای سیاست خاور نزدیک که پیش‌تر سفیر امریکا در منطقه بوده “محمد بن سلمان” فرزندان خردسالی دارد، اما تغییر در قانون جانشینی که توسط ملک سلمان در سال ۲۰۱۷ میلادی اعمال شد بدان معناست که آنان نمی‌توانند وارث سلطنت احتمالی “محمد بن سلمان” باشند.