امروزه دیپلماسی عمومی مکمل دیپلماسی رسمی است، به گونه ای که تحت تاثیر فناوری های نوین اطلاعاتی و ارتباطاتی به ابزار مهمی در تحقق اهداف سیاست خارجی کشورها تبدیل شده است. کشورهای بسیاری مانند آمریکا، کره جنوبی و قطر با بهره گیری از دیپلماسی عمومی جایگاه بین المللی خود را در جهان بهبود بخشیده اند. بالطبع جمهوری اسلامی ایران نیز با توجه به ظرفیت های بالقوه فرهنگی، مذهبی و سیاسی می تواند از این ابزار در تحقق اصول و اهداف خود در عرصه بین المللی استفاده کند. با این حال ایران در راستای بهره گیری از این ظرفیت ها با چالش های بسیاری نیز مواجه است که باید برای رفع آن ها تلاش کند.
ضرورت و اهداف پژوهش
دیپلماسی عمومی شامل برنامه ریزی راهبردی و اجرای برنامه های آموزشی، فرهنگی و ارتباطی توسط یک دولت برای تاثیرگذاری بر افکار عمومی کشور دیگری است تا فشار افکار عمومی رهبران سیاسی کشور دوم را به سمت تصمیم گیری به نفع اهداف سیاست خارجی کشور اول سوق دهد. به عبارت دیگر دیپلماسی عمومی مجموعه ای از اقدامات برای برقراری ارتباط و ایجاد تعامل با جوامع مختلف است تا از این طریق با کشورهای دیگر روابط بلندمدت ایجاد شود. اساس روابط در دیپلماسی عمومی به ارزش های فرهنگی و اصول سیاسی حاکم بر کشورها مرتبط است. درنهایت هدف اصلی اجرای دیپلماسی عمومی تامین منافع ملی و افزایش قدرت نرم کشور است.
دیپلماسی عمومی نقش حیاتی در شکل دهی به تصویر و تاثیر یک کشور در صحنه جهانی دارد. ایران یک کشور دارای تاریخ، فرهنگ، تمدن کهن و غنی از پتانسیل های لازم برای برقراری روابط با سایر کشورهاست. لذا یک دیپلماسی عمومی موثر می تواند ابزار قدرتمندی برای افزایش جایگاه بین المللی آن باشد. این پژوهش در پی آن است تا وضعیت موجود دیپلماسی عمومی ایران را تجزیه و تحلیل کرده و استراتژی هایی برای بهره برداری از پتانسیل آن برای تبدیل شدن به یک کشور پویا در این زمینه ارائه کند. برای این کار ابتدا کشورهای پیشرو در دیپلماسی عمومی معرفی شده و سپس معیارهای سنجش در دیپلماسی عمومی و فرصت ها و چالش های آن مورد بررسی قرار می گیرند. در پایان نیز راهکارهایی برای برداشتن موانع اجرای دیپلماسی عمومی ارائه می شود.
کشورهای پیشرو در دیپلماسی عمومی
برخی از کشورهای پیشرو در دیپلماسی عمومی عبارتند از:
- آمریکا: ایالات متحده آمریکا سابقه طولانی در دیپلماسی عمومی دارد و برای پیشبرد اهداف خود از ابزارهایی مانند طرح فولبرایت، تبادلات فرهنگی و توسعه تکنولوژی استفاده می کند؛
- انگلستان: انگلستان که از طریق شبکه BBC، برنامه های آموزشی و تاکید بر زبان انگلیسی سعی در ترویج فرهنگ خود دارد و دیپلماسی عمومی خود را در جهان برجسته کرده است؛
- آلمان: آلمان بر دیپلماسی فرهنگی، تبادلات آموزشی به ویژه در سطح آکادمیک و همکاری های بین المللی تاکید دارد؛
- کره جنوبی: صدور فرهنگ از طریق تکنولوژی و سریال های کره ای دو ابزار قدرتمند کره جنوبی در بحث دیپلماسی عمومی است؛
- ژاپن: ژاپن از فرهنگ سنتی خود، ابتکارات تکنولوژیک و تبادلات بین المللی برای استحکام مناسبات خود با سایر کشورها استفاده می کند؛
- قطر: قطر بازیگر کلیدی و یکی از ده کشور پیشرو در دیپلماسی عمومی است که از طریق شبکه الجزیره، تبادلات فرهنگی و دیپلماسی ورزشی توانسته است نفوذ خود در منطقه و جهان را افزایش دهد.
معیارهای سنجش در دیپلماسی عمومی
معیارهای مختلفی برای سنجش وضعیت دیپلماسی عمومی کشورها وجود دارد که از آن جمله می توان به برخی از موارد زیر اشاره کرد:
- تاریخ، تمدن و داشتن سابقه طولانی در دیپلماسی و استفاده از ابزارهای مختلف برای افزایش منافع ملی؛
- نفوذ و دسترسی و اینکه تا چه میزان یک کشور توانسته است بر دریافت و برداشت جامعه جهانی تاثیرگذار باشد؛
- منابع و زیرساخت که با میزان سرمایه گذاری کشورها در سازمان های فرهنگی و آموزشی مرتبط است؛
- خلاقیت و سازگارسازی که با ایجاد تغییرات در دیپلماسی عمومی بر اساس پویایی های جهان، استفاده از سکوهای دیجیتال، رسانه های اجتماعی و فناوری های جدید برای ارتباط با مخاطبان مختلف مرتبط است؛
- قدرت نرم و نفوذ از طریق کار کردن روی فرهنگ، زبان، آموزش و اصول و ارزش ها.
بر اساس معیارهای ارائه شده می توان وضعیت دیپلماسی عمومی ایران را بررسی، چالش ها و فرصت های آن را مشخص کرد و برای بهبود وضعیت آن پیشنهاداتی را ارائه نمود.
فرصت های دیپلماسی ایران
ایران کشوری با قابلیت ها و پتانسیل بالا برای داشتن یک دیپلماسی عمومی فعال در جهان است. از جمله فرصت های آن می توان به داشتن تاریخ و تمدنی کهن، فرهنگی پویا، ادبیات و هنر غنی، پیشرفت های تکنولوژیک، یافته های پزشکی، جمعیت بزرگ و جامعه ای جوان و تحصیل کرده و دین اسلام و مذهب تشیع اشاره کرد. عناصر فرهنگی که ایران می تواند از طریق آن ها در منطقه اعمال نفوذ کند عبارتند از: ارزش های دینی و مذهبی، زبان فارسی، جاذبه های توریستی، جشن های باستانی مانند نوروز، ظرفیت های مبادله استاد و دانشجو، مراکز فرهنگی خارج کشور و مشاهیر علمی و ادبی. ارزش های دینی، ابزار اصلی ایران برای اجرای دیپلماسی عمومی خود در کشورهای مسلمان به ویژه عراق، فلسطین، لبنان، سوریه و افغانستان است.
چالش های بر سر راه دیپلماسی عمومی ایران
چالش های موجود را می توان به دو بخش ملی و بین المللی تقسیم کرد.
نقاط ضعف داخلی دیپلماسی عمومی ایران
- ارتباط ناکارآمد: ایران نتوانسته است ارتباطات شفاف و سالمی با جوامع بین المللی ایجاد کند که نتیجه این امر، برداشت نادرستی از واقعیت موجود ایران و موجی از ایران هراسی در جامعه جهانی است؛
- کنترل ناکارآمد بر رسانه ها: نتیجه عدم کنترل درست بر رسانه ها انتشار اخبار منفی و تحریف شده در مورد کشور است؛
- فقدان استراتژی های ارتباط عمومی: ایران در توجه به روابط رسانه ای، تقویت روابط اجتماعی، مدیریت بحران و مدیریت رویدادها که از مولفه های اصلی ایجاد روابط عمومی هستند چندان کارآمد نیست. ضعف در استراتژی های روابط عمومی مانع از رساندن پیام اصلی کشور به جامعه جهانی است؛
- نقص در هماهنگی: یکی از مشکلات اصلی حوزه دیپلماسی عمومی ایران مشخص نبودن مجری اصلی دیپلماسی عمومی است و همزمان وزارت امور خارجه، سازمان ارتباطات اسلامی و شعبه خارجی صداوسیما مجریان این حوزه هستند. به علاوه برخی از این سازمان ها مستقل از وزارت امور خارجه، به عنوان تنها مرجع دقیق اطلاعات مسائل خارجی در کشور، عمل می کنند.
چالش های بین المللی دیپلماسی عمومی ایران
- تحریم ها آمریکا و غرب علیه ایران: تحریم های اعمالی از سوی آمریکا و غرب بزرگ ترین چالش ایران است؛ زیرا این تحریم ها مانع از ارتباط کشور با سایر کشورهای جهان شده و به نوعی راه تنفس تمام حوزه ها، صنایع و سازمان های دولتی و غیردولتی و جامعه آکادمیک را بسته است. این تحریم ها بر توانایی ایران برای مشارکت در سازمان ها و ارتباط با جوامع بین المللی تاثیر منفی داشته است؛
- رقابت ها و مناقشات منطقه ای: چالش دیگر به رقابت ها و مناقشات منطقه ای و بین المللی بر می گردد که این مسئله بیشتر ناشی از موقعیت استراتژیک ایران اعم از جغرافیا و منابع غنی انرژی است؛
- نگرش ها و تبلیغات منفی در رسانه های غرب علیه ایران: چالش مهم دیگری که ایران با آن مواجه است، نگرش ها و تبلیغات منفی در رسانه های غرب علیه این کشور است. به دلیل این تبلیغات بسیاری از کشورها تمایلی به ارتباط با ایران ندارند که این خود مانع تامین اهداف دیپلماسی عمومی است.
ارائه توصیه های سیاستی
با توجه به مسائل گفته شده، دولتمردان ایرانی می توانند برای برداشتن موانع اجرای دیپلماسی عمومی هم در داخل و هم در سطح منطقه و بین المللی اقداماتی را انجام دهند که برخی از آن ها عبارتند از:
- بهره برداری از دیپلماسی فرهنگی: ایران باید از داشته های فرهنگی خود استفاده کند و با ترویج تبادلات فرهنگی، برگزاری نمایشگاه های هنر و جشنواره های فرهنگی، غنای فرهنگی خود را به جهان نشان داده تا از این طریق بتواند درک متقابلی بین خود با سایر کشورها ایجاد کند؛
- مشارکت با رسانه های بین المللی: ایران باید همکاری مستمری با رسانه های بین المللی داشته باشد تا بتواند تحولات، برنامه های سیاست خارجی و دستاوردهای جامعه را به نحوی که در راستای منافع ملی آن باشد ارائه دهد؛
- دیپلماسی علمی و فناوری: ایران جامعه ای تحصیل کرده و پویا دارد که با وجود تحریم ها از پتانسیل علمی بالا و تسلط به علم روز دنیا برخوردار است. پیشرفت های علمی و فناوری ایران می تواند به عنوان یک ابزار برای ساخت شرکت های بین المللی و ایجاد زمینه برای همکاری های بین المللی استفاده شود.
اثرات اجرای سیاست
اگر نهادها و دستگاه های مرتبط با این حوزه بتوانند مسئولیت های خود را با به کارگیری نیروهای متخصص، به روز و میهن پرست به بهترین شکل ممکن انجام دهند، تصویر مثبتی از ایران در ذهن جهانیان ایجاد خواهد شد. در نتیجه تمایل کشورهای دیگر به همکاری های دو و چندجانبه در حوزه های مختلف افزایش خواهد یافت و روابط دیپلماتیک کشور نیز بهبود می یابد که این مسئله با افزایش قدرت نرم و نفوذ کشور در ارتباط است. به علاوه اجرای این سیاست ها به افزایش درک متقابل و گفتمان بین ایران و سایر کشورها کمک می کند.
جمع بندی
ایران یک کشور دارای تاریخ، فرهنگ، تمدن کهن و غنی از پتانسیل های لازم برای برقراری روابط با سایر کشورهاست؛ لذا یک دیپلماسی عمومی موثر می تواند ابزار قدرتمندی برای افزایش جایگاه بین المللی آن باشد. این پژوهش در پی آن بود تا وضعیت موجود دیپلماسی عمومی ایران را تجزیه و تحلیل نموده و استراتژی هایی برای بهره برداری از پتانسیل آن برای تبدیل شدن به یک کشور پویا در این زمینه ارائه کند. پس از معرفی کشورهای پیشرو در این حوزه و معرفی معیارهای سنجش در دیپلماسی عمومی با بررسی فرصت ها (مانند تاریخ و تمدن کهن، فرهنگ غنی، پیشرفت های تکنولوژیک و یافته های پزشکی) و چالش های دیپلماسی عمومی(مانند ارتباط ناکارامد با جامعه بین الملل و تحریم ها آمریکا و غرب علیه ایران) به ارائه توصیه های سیاستی به منظور برداشتن موانع اجرای دیپلماسی عمومی پرداخت که بهره برداری از دیپلماسی فرهنگی از آن جمله بود.
این مطالعه در اندیشکده دیپلماسی ملل توسط آزیتا صالحی در سال ۱۴۰۳ انجام شده است.
