خداوند اسلام را به عنوان نعمتی برای بشریت فرستاد تا راهحلهایی برای مشکلات پیشروی انسانها ارائه کند. او زمین را با منابعی کافی برای تغذیه همه انسانها فراهم کرده است. طمع عدهای باعث میشود این منابع به درستی به گردش نیفتند و ثروت بیشتری ایجاد نکنند. این طمع، به ناچار باعث ایجاد تضاد طبقاتی در جامعه میشود، زیرا افرادی که در ایجاد ثروت نقش دارند، از مشارکت در آن محروم میشوند.
به نقل از خبرگزاری اسلامی سیتی (IslamiCity)؛ خداوند اسلام را به عنوان نعمتی برای بشریت فرستاد تا راهحلهایی برای مشکلات پیشروی انسانها ارائه کند. او زمین را با منابعی کافی برای تغذیه همه انسانها فراهم کرده است.
طمع عدهای باعث میشود این منابع به درستی به گردش نیفتند و ثروت بیشتری ایجاد نکنند. این طمع، به ناچار باعث ایجاد تضاد طبقاتی در جامعه میشود، زیرا افرادی که در ایجاد ثروت نقش دارند، از مشارکت در آن محروم میشوند.
اسلام به دنبال ایجاد برابری و برادری میان اعضای جامعه خود است. این هدف از طریق ابزارهای اقتصادی مانند زکات، صدقه، وقف و امور مالی اسلامی تحقق مییابد، که در ادامه مورد بحث قرار میگیرد:
۱. پرداخت سالانه زکات
[طبق فقه اهل سنت] اسلام از مسلمانان میخواهد که حداقل ۲.۵ درصد از پسانداز خالص خود را هر سال به نیازمندان بدهند. زکات به معنای پاکی، تصفیه و برکت است و ۳۲ بار در قرآن ذکر شده است. پرداخت زکات باعث پاکیزگی ثروت، نشاندهنده برادری، نشاندهنده تعهد ایمانی، افزایش برکت و کسب پاداش میشود. نماز و زکات در قرآن اغلب به هم پیوستهاند.
برای مثال: «نماز را برپا دارید و زکات را بدهید. هر کار نیکی که برای خودتان پیش بفرستید، یقیناً پاداشش را نزد خدا خواهید یافت. بهراستی خداوند از آنچه میکنید، آگاه است.» (بقره / آیه ۱۱۰). همچنین: «همانا کسانی که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده و نماز برپا کرده و زکات دادهاند، پاداششان نزد پروردگارشان است؛ نه ترسی بر آنان است و نه غمگین میشوند.» (بقره / آیه ۲۷۷).
واژه صدقات در قرآن در مقابل ربا (بهرهوری از قرض) به کار میرود. برای مثال: «خداوند ربا را نابود میکند و صدقات را برکت میبخشد. و خداوند کسی را که کفر میورزد و در گناه پافشاری میکند، دوست ندارد.» (بقره / آیه ۲۷۶).
مزایای اقتصادی زکات:
– [طبق فقه اهل سنت] نقدینگی در اقتصاد: زکات بر داراییهای نقدی مانند طلا، پول نقد و کالاهای تجاری اعمال میشود، اما بر محل سکونت فرد اعمال نمیشود. این امر باعث انتقال ثروت مازاد به دست نیازمندان میشود که احتمالاً آن را خرج میکنند، بنابراین اقتصاد را تحریک کرده و به فقرا کمک میکند تا از فقر خارج شوند.
– مالیات بر ثروت: [طبق فقه اهل سنت] زکات با نرخ ۲.۵ درصد از ثروتی که بالاتر از نیازهای اساسی غذا، مسکن و تحصیل است، بر اساس نصاب که معادل ۸۵ گرم طلا است، پرداخت میشود. در تاریخ ۴ جولای ۲۰۲۴، نصاب حدود ۳,۹۱۳ دلار تخمین زده شده است.
– کمک مستقیم به نیازمندان: زکات به طور مستقیم به هشت گروه مشخص از افراد نیازمند پرداخت میشود، از جمله فقرا، افراد در سختی، افراد در تنگناهای مالی، مسافران درمانده، افرادی که در بند هستند و دیگران.
– توزیع کارآمد: شواهد قابلتوجهی نشان میدهد که انتقالهای نقدی کارآمدترین و مؤثرترین روش برای توزیع کمکهاست، که به گیرندگان کمک میکند نیازهای خود را برآورده کنند و منجر به کاهش فقر در بلندمدت میشود.
– مالیات بر ثروت، نه مالیات بر درآمد: زکات یک مالیات بر ثروت است، که با مالیات بر درآمد که بر درآمدهای فرد وضع میشود، متفاوت است. این مالیات استفاده تولیدی از ثروت را ترویج کرده و مخالف احتکار آن است.
– گستردگی اجرا: مرکز پژوهشی پیو در تاریخ ۹ آگوست ۲۰۱۲ گزارش داد که اعطای زکات سالانه به همان اندازه که روزهداری در رمضان مشاهده میشود، با نرخهای مشارکت بالا در مناطق مختلف اجرا میشود.
– تأثیر جهانی: حجم سالانه زکات بین ۲۰۰ میلیارد تا ۱ تریلیون دلار تخمین زده میشود. این عمل به شدت با چندین هدف توسعه پایدار (SDGs) مانند نبود فقر، عدم گرسنگی و کاهش نابرابریها هماهنگ است.
۲. صدقه یا خیرات داوطلبانه
علاوه بر زکات، اسلام بر فضیلتهای صدقه یا خیرات داوطلبانه تأکید دارد. مسلمانان تشویق میشوند تا از ثروت اضافی خود به نیازمندان کمک کنند. دولتها، سازمانهای مردمنهاد، و افراد میتوانند از طریق اقدامات خیریه، کمپینهای جمعآوری کمکهای مالی، و برنامههای آگاهیبخشی جامعه، فرهنگ بخشندگی و همبستگی را ترویج دهند.
کاهش نابرابری اقتصادی، ترویج صلح، و حفاظت از محیط زیست از اصول اصلی اسلام هستند که به عنوان مقاصد شریعت شناخته میشوند و مسلمانان برای بهبود اقتصادی جامعه و کسب رضایت الهی از آنها پیروی میکنند. اسلام از پیروانش میخواهد که به نیازمندان کمک کنند. قرآن کریم، اغلب همراه با نماز، صدقه را یکی از ویژگیهای مؤمنان حقیقی ذکر میکند. برای مثال:
“نماز را برپا دارید، و صدقه دهید و با کسانی که رکوع میکنند، رکوع کنید.”
بقره / آیه ۴۳
“نماز را برپا دارید و صدقه دهید، و هر خیری که برای خود پیش فرستید، آن را نزد خدا خواهید یافت، زیرا خداوند به همه آنچه میکنید، آگاه است.”
بقره / آیه ۱۱۰
“کسانی که ایمان آوردند و کارهای نیک انجام دادند، و نماز را برپا داشتند و صدقه دادند، پاداششان نزد پروردگارشان است. بر آنان ترس و اندوهی نخواهد بود.”
بقره / آیه ۲۷۷
قرآن کریم همچنین واژه “صدقات” را در مقابل “ربا” (سودهای کلان یا بهره وامها) استفاده کرده است، به عنوان مثال:
“خداوند ربا را نابود میکند و صدقات را افزایش میدهد، و خداوند کافران و گناهکاران را دوست ندارد.”
بقره / آیه ۲۷۶
همچنین توصیه میکند: “اگر بدهکار در مضیقه است، به او فرصت دهید تا بتواند پرداخت کند، و اگر آن را به عنوان صدقه ببخشید، برای شما بهتر است اگر میدانستید.”
بقره / آیه ۲۸۰
اسلام صدقه را به عنوان قرضی به خداوند توصیف میکند که با برکات زیادی پاداش داده میشود.
“همانا کسانی که در راه خدا صدقه میدهند، مردان و زنانی که به خداوند قرضی نیکو میدهند، برای آنها چندین برابر افزایش مییابد و پاداشی بزرگ خواهند داشت.”
حدید / آیه ۱۸
“کسانی که اموال خود را در شب و روز، در آشکار و پنهان در راه خدا انفاق میکنند، پاداششان نزد پروردگارشان است. بر آنها ترسی نخواهد بود و اندوهی نخواهند داشت.”
بقره / آیه ۲۷۴
در هنگام صدقه دادن، باید به کرامت و احساسات گیرنده احترام گذاشته شود.
“ای کسانی که ایمان آوردهاید، صدقات خود را با منت و آزردن باطل نکنید، مانند کسانی که اموال خود را به رخ دیگران میکشند و نه به خدا و نه به روز قیامت ایمان دارند. مثل آنها مانند صخرهای سخت و صاف است که روی آن خاکی کم قرار دارد، و باران شدید بر آن ببارد و آن را صاف بگذارد. آنها نمیتوانند چیزی از آنچه کسب کردهاند را نگه دارند و خداوند کافران را هدایت نمیکند.”
بقره / آیه ۲۶۴
قرآن کریم همچنین یادآور میشود که در هنگام صدقه دادن، باید فروتن بود و نباید به گیرنده آسیب رساند.
“گفتاری نیکو و پوشاندن خطاها بهتر از صدقهای است که با آزردن همراه شود. خداوند بینیاز و بردبار است.”
بقره / آیه ۲۶۳
صدقه ممکن است آشکارا یا بهتر است به صورت مخفیانه داده شود.
“اگر صدقههایتان را آشکار کنید، چه بسا که خوب است، اما اگر آنها را پنهان کنید و به نیازمندان برسانید، برای شما بهتر است و برخی از بدیهایتان را برطرف میکند.”
بقره / آیه ۲۷۱
صدقات میتواند توسط حکومت اسلامی از طریق مکانیزمی مرکزی برای اهداف خاصی که در قرآن کریم تعیین شده است، جمعآوری و توزیع شود:
“از اموال آنها صدقهای بگیر، تا آنها را پاک و رشد دهی، و برای آنها دعا کن. همانا دعای تو آرامش برای آنهاست. خداوند شنوا و دانا است. آیا نمیدانند که خداوند توبه را از بندگانش میپذیرد و صدقات را میگیرد و خداوند تواب و مهربان است.”
توبه / آیه ۱۰۳
این آیه دو هدف صدقه را بیان میکند:
- تطهیر: اصطلاحی جامع برای پاکسازی جسم، ذهن، قلب، روح و رفتار از هر چیز ناپاک، کثیف، ناسالم، یا ناشایست. در زمینه امروز، ممکن است به صرف هزینه برای تأمین آب آشامیدنی پاک، بهداشت بهتر، امکانات بهداشتی و آموزش مناسب اشاره داشته باشد.
- تزکیه: اصطلاحی جامع که به طور عمده به معنای افزایش، توسعه، بهبود یا توسعه تواناییهای انسانی، بهزیستی، نیکویی و عدالت است. در زمینه مدرن، ممکن است به توسعه منابع انسانی یا توسعه انسانی اشاره داشته باشد و ممکن است شامل صرف هزینه برای بهداشت و آموزش توسط دولت اسلامی باشد.
۳. وقف؛ غیرقابلانتقال
وقف، که به آن صدقه جاریه هم گفته میشود، یک نوع نذر دائمی و خیراتپذیر است. وقف معمولاً به جامعه به طور کلی خدمت میکند، مثلاً با ارائه خدماتی مانند بیمارستان یا دانشگاه.
کلمهی “وقف” از عربی است و جمع آن “أوقاف” (اوکاف) میباشد، به معنای “محدود کردن” است، زیرا این مفهوم را تایید میکند که تمام اموال از آنِ خداوند است. به عنوان مثال، یک وقف ممکن است شامل یک کتابخانه یا مبلغی از پول باشد که هرگز به یک شخص تعلق نمیگیرد. در عوض، مالکیت آن به خداوند منتقل میشود و مالک اولیه دیگر مالک وقف نیست، اما منافع آن به کل جامعه تعلق دارد. تصور کنید که یک مزرعه به عنوان وقف اهدا شده است؛ جامعه میتواند از این مزرعه برای کاشت میوهها و سبزیجات استفاده کند، و هیچکس مالک خود مزرعه نیست، اما این وقف به طور مداوم پشتیبانی میکند و نسل به نسل ادامه خواهد داشت.
ویژگیهای اصلی وقف به شرح زیر است:
- دائمی: اهداکننده (یا ورثه) نمیتوانند وقف را پس بگیرند اگر به درستی برقرار شده باشد. مالکیت دارایی وقف به خدا منتقل میشود و تنها مالک خداوند است.
- غیرقابلبرگشت: زمانی که دارایی منتقل شد، نمیتوان آن را پس گرفت یا به فرد دیگری اهدا کرد.
- غیرقابلانتقال: منافع وقف باید به یک هدف خیریه مطابق با خواست اهداکننده اختصاص یابد. داراییهای وقف قابل فروش، ارث، اهدا یا به طریقی دیگر نمیباشند. وقف همیشه باقی میماند و منافع آن به طور ابدی توزیع میشود.
مزایای وقف شامل:
- پایدار: وقف به درستی مدیریت شده میتواند خود را پایدار کرده و رشد کند، به طوری که افراد بیشتری در طول زمان بهرهمند شوند.
- میراث: وقف راهی برای افراد فراهم میکند تا میراثی پایدار و مفید برای نسلهای آینده به جا بگذارند.
- خیریه برای همه: وقف به همه افراد جامعه، بدون توجه به مذهب یا پیشینهشان، نفع میرساند.
- انعطافپذیری: وقف میتواند برای اهداف مختلفی ایجاد شود، از جمله بهداشت، آموزش، کاهش فقر یا توسعه زیرساختها.
- ثبات مالی: موسسات وقف میتوانند از طریق سرمایهگذاریها و دیگر راهها درآمدزایی کنند و ثبات مالی را برای هدف خیریه فراهم کنند.
- توسعه جامعه: وقف میتواند نقش مهمی در توسعه جامعه با تامین مالی پروژههایی که کیفیت زندگی را برای همه بهبود میبخشد، ایفا کند.
وقف در تاریخ اسلام به طور چشمگیری به جامعه کمک کرده است با تامین مالی دانشگاهها، بیمارستانها و پروژههای زیرساختی، و پتانسیل خود را به عنوان ابزار قدرتمندی برای توسعه اجتماعی و اقتصادی به نمایش گذاشته است. با بهرهبرداری از وقف و دیگر ابزارهای مالی اسلامی، جوامع میتوانند به چالشهای معاصر پاسخ دهند و جامعهای عادلانهتر و منصفانهتر ایجاد کنند.
آیات قرآنی مرتبط:
- سوره بقره / آیه ۲۷۴:
- الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلَانِیَهً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلَا هُمْ یَحْزَنُونَ
- ترجمه فارسی: کسانی که اموالشان را شب و روز، پنهانی و آشکارا میبخشند، برای آنها پاداشی بزرگ در پیشگاه پروردگارشان است و نه ترسی بر آنهاست و نه غمگین خواهند شد.
- سوره آل عمران / آیه ۹۲:
- لَن تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ وَمَا تُنْفِقُوا مِن شَیْءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ
- ترجمه فارسی: هرگز به درجهی نیکویی نخواهید رسید مگر اینکه از آنچه که دوست دارید انفاق کنید، و هر چیزی که انفاق کنید، خداوند به آن آگاه است.
- سوره الحشر / آیه ۷:
- مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَىٰ فَلِلَّهِ وَلِرَسُولِهِ وَلِذِی الْقُرْبَىٰ وَالْیَتَامَىٰ وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ کَیْ لَا یَکُونَ دُولَهً بَیْنَ الْأَغْنِیَاءِ مِنْکُمْ وَمَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا
- ترجمه فارسی: آنچه را که خداوند از اهل قریهها به پیامبرش داده است، برای خداوند و پیامبر و نزدیکان و یتیمان و مساکین و ابنالسبیل است، تا مال فقط میان ثروتمندان شما دست به دست نشود. و آنچه پیامبر به شما داده است، بپذیرید و از آنچه نهی کرده است، خودداری کنید.