بودجه فرهنگی صرف چه اموری می‌شود؟

همیشه از موازی کاری نهادهای فرهنگی در موضوعات مختلف صحبت به میان می‌آید اما تاکنون بطور دقیق مشخص نشده است که نهادهای فرهنگی دقیقاً در چه حوزه‌هایی فعالیت می‌کنند و خروجی هر یک از آن‌ها چیست. از آنجایی که بخش عمده تامین اعتبار فرهنگ در ایران بر عهده دولت و از طریق تخصیص بودجه انجام می‌شود، مطالعه قوانین بودجه و گردآوری جزئیات بودجه تخصیص یافته به بخش های مختلف فرهنگی، گام مهمی در تحلیل کم و کیف تامین مالی این بخش به شمار می‌رود.

بررسی قانون بودجه سال ۱۴۰۰ کل کشور نشان می دهد نهادهای مختلف در موضوعات یکسان، بودجه‌های متفاوتی دریافت می‌کنند. همچنین تعداد نهادهای فرهنگی در هر موضوع، متفاوت از دیگر موضوع هاست. در چنین شرایطی ارائه تصویری واضح از وضعیت نهادها در هر حوزه موضوعی، کمک شایانی به درک وضعیت تخصیص اعتبارات دولتی در حوزه فرهنگ می‌کند.

در کتاب‌های «بودجه‌نمای فرهنگ» گروه سیاست پژوهی و تحلیل داده نمافر، با رویکردی داده‌محور و توصیفی به بررسی اعتبارات فرهنگی قانون بودجه سال ۱۴۰۰ پرداخته شده است. در این گزارش اعتبارات دولتی حوزه فرهنگ از منظر موضوعی بررسی و نمایش داده شده است.

خلاصه از بخش موضوعی گزارش بودجه نمای فرهنگ به شرح زیر است:

چه موضوعاتی فرهنگی هستند؟

اولین چالش در تدوین گزارش بودجه فرهنگ، رسیدن به یک طبقه بندی موضوعی مناسب برای حوزه فرهنگ بود. در متن قوانین بودجه کشور، موضوع بندی خاصی برای تفکیک موضوعی ردیف‌های بودجه وجود دارد. بر اساس این موضوع بندی تمام اعتبارات تخصیص یافته در قوانین بودجه به امور ده گانه تقسیم و پس از آن هر یک از امور به فصول مختلف، هر فصل به برنامه‌های مختلف و در نهایت هر برنامه به خروجی‌های مختلفی تقسیم می‌شود.

آنچه در موضوع بندی رسمی قوانین بودجه به عنوان بودجه فرهنگی قلمداد می‌شود، یکی از همین امور با عنوان «امور فرهنگ، تربیت بدنی و گردشگری» است. زیرمجموعه‌های موضوعی امور «فرهنگ، تربیت بدنی و گردشگری» که با عنوان «فصل» مشخص شده اند شامل فصول «دین و مذهب»، «ورزش و تفریحات»، «فرهنگ و هنر»، «میراث فرهنگی»، «رسانه»، «گردشگری»، «صنایع دستی» و «تحقیق و توسعه در امور فرهنگ، تربیت بدنی و گردشگری» می‌شود. تصویر زیر، نمایی از فصول تعریف شده ذیل «امور فرهنگ، تربیت بدنی و گردشگری» در قانون بودجه سال ۱۴۰۰ را نشان می‌دهد.

کل اعتبارات تخصیص داده شده در امور فرهنگی طبق دسته‌بندی قانون بودجه رقم ۲۳ هزار و ۲۴۳ میلیارد تومان است. در این دسته‌بندی موضوع «دین و مذهب» با رقم ۵ هزار و ۲۱۵ میلیارد تومان بیشترین سهم را به خود اختصاص داده است. نمودار زیر جزئیات ارقام تخصیص داده شده در سند بودجه ۱۴۰۰ را بیان می‌کند:

موضوع بندی ناقص بخش فرهنگ در سند بودجه

اما موضوع بندی رسمی فوق که هر ساله در قوانین بودجه استفاده می‌شود، به چند دلیل ناقص است و کنار گذاشته و موضوع بندی موضوعی جدیدی تعریف شد. از جمله دلایل نمافر برای طراحی موضوع بندی موضوعی جدید و جایگزین کردن آن به جای موضوع بندی رسمی، وجود برخی ردیف‌های فرهنگی در امور غیرفرهنگی قانون بودجه است. به عنوان مثال بخش قابل توجهی از اعتبارات فرهنگی صرفاً به دلیل نظامی بودن دستگاه گیرنده اعتبار، ذیل امور دفاعی تعریف شده و در تعریف رسمی، جزو بودجه فرهنگی تلقی نمی شود. عامل دیگر در طراحی موضوع بندی جدید برای تفکیک موضوعی بودجه فرهنگی، لزوم شفاف سازی اعتبارات برخی حوزه‌های خاص و البته مهم فرهنگی (نظیر خانواده، صنایع فرهنگ بنیان و …) برای درک دقیق تر ساختار بودجه فرهنگی است.

با این حال به دلیل نبود یک ساختار طبقه بندی مشخص ملی یا بین المللی، نمافر به طراحی دسته بندی جدیدی مطابق با نیازهای پیش گفته شد. از همین رو موضوع بندی جدیدی تعریف شده است که علاوه بر احصای برخی مفاهیم کلیدی فرهنگی، دامنه شمول آن صرفاً محدود به «امور فرهنگ، تربیت بدنی و گردشگری» به عنوان یکی از بخش‌های ده گانه بودجه نبوده و از هر بخش از قانون بودجه، بخشی از آن به عنوان بودجه فرهنگی شناسایی و نمایش داده شده است. در طراحی موضوع بندی موضوعی جدید، موضوعات کلیدی شناسایی و هر کدام به عنوان یک زیرموضوع مجزا تعریف شدند. پس از تعریف این زیرموضوع ها، با بررسی محتوای تمامی خروجی‌های قانون بودجه، این خروجی‌ها در یکی از این موضوعات تعریف شدند. در آخر نیز زیرموضوع‌هایی که بیشترین قرابت موضوعی را به هم داشتند در یک موضوع تعریف شدند. به این ترتیب ۴۰ زیرموضوع و ۱۲ کلان موضوع مطابق شکل زیر ایجاد شد.

معیار دسته‌بندی جدید نهادهای فرهنگی

به طور کلی ردیف هایی از قانون بودجه «فرهنگی» تعریف شدند که یکی از دو شرط زیر را  دارا باشند:

اول، نهاد گیرنده اعتبار، فرهنگی باشد.

دوم، جنس فعالیت تعریف شده برای آن اعتبار، فرهنگی باشد.

یعنی نهادهایی که مرتبط با حوزه های فرهنگ و هنر، دین، ورزش، گردشگری، صنایع دستی و میراث فرهنگی هستند، تمام اعتبارات آنها به عنوان بودجه فرهنگی منظور شده است. اگر هم نهادی فرهنگی نباشد، تنها فعالیت هایی که جنس آنها فرهنگی است، یعنی مرتبط با حوزه‌های دین، ورزش و… است، به عنوان ردیف فرهنگی شناسایی می شوند.

به طور مثال در مورد حوزه علمیه، چون فلسفه وجودی این نهاد در حوزه «دین» تعریف شده، تمام هزینه‌های مرتبط با این نهاد حتی هزینه های بیمه طلاب و… به عنوان هزینه فرهنگی در نظر گرفته شده است. همین قاعده برای دانشگاه های هنری هم اجرا شده است. یعنی دانشگاه های هنر تهران، شیراز و… از آنجا که فلسفه وجودی آنها برای تربیت افرادی مسلط به موضوعات هنری است، تمامی اعتبارات آنها به عنوان اعتبار فرهنگی منظور شده؛ حتی اعتباراتی که برای خوراک دانشجویان باشد. در مقابل دستگاه هایی مثل سپاه پاسداران که فرهنگی نیستند، صرفاً بخشی از اعتبار ردیف های آنها که جنس فعالیت تعریف شده در آن مرتبط با این موضوعات باشد، به عنوان اعتبار فرهنگی شناسایی و منظور شده است.

همانطور که اشاره شد، دامنه شمول موضوع بندی فوق صرفاً محدود به «امور فرهنگ، تربیت بدنی و گردشگری» به عنوان یکی از بخش‌های ده گانه بودجه نبوده و ردیف‌های فرهنگی امور دیگر را هم شامل می‌شود. از همین رو بدیهی است ارقامی که در این گزارش به عنوان بودجه فرهنگی یاد می‌شود با ارقام مندرج در گزارش‌های رسمی سازمان برنامه و بودجه و دیگر دستگاه‌های رسمی متفاوت باشد. نمودار زیر، تصویری کلی از موضوعات تعریف شده را نشان می‌دهد.

زیر موضوعات فرهنگی بودجه

همانطور که پیش تر بیان شد؛ ۱۲ کلان موضوع و ۴۰ زیرموضوع برای بخش فرهنگ بودجه احصا گردید. جدول زیر، جزئیات توزیع اعتبار در هر یک از زیرموضوع‌های موضوعی حوزه فرهنگ در قانون بودجه سال ۱۴۰۰ را به ترتیب بیشترین اعتبارات نمایش می‌دهد.

جدول توزیع اعتبارات دولتی در هر زیرموضوع بر اساس قانون بودجه سال ۱۴۰۰( میلیارد تومان)

نمودار زیر توزیع تمامی نهادهای بودجه بگیر در موضوعات حوزه فرهنگ را نشان می‌دهد.