حجت الاسلام علی رضائیان، استاد فقه سیاسی حوزه و دانشگاه در نشست «جایگاه حکمرانی فضای مجازی در فقه نظام» از سلسله نشست‌های علمی پژوهشی «دین و حکمرانی اسلامی فضای مجازی» که به همت دفتر مطالعات اسلامی و ارتباطات حوزوی مرکز ملی فضای مجازی به مناسبت هفته پژوهش برگزار شد، گفت: وقتی از فضای مجازی صحبت می‌کنیم، تلقی ابتدا این است که فضای مجازی در مقابل فضای حقیقی است، آیا واقعاً این گونه است؟
وی افزود: معمولاً وقتی ما از فضای مجازی صحبت می‌کنیم، باید رویکردی تحلیلی داشته باشیم و بررسی نسبت آن با فضای حقیقی اهمیت دارد و این موضوع به طور کلی در حیات انسان و عرصه سیاسی و اجتماعی چه جایگاهی دارد؟
حجت الاسلام رضائیان بررسی تحول موضوعات را پراهمیت دانست و ابراز داشت: برخی موضوعات پیشینه‌ای دارند و باید تحول آن‌ها بررسی شود که آیا فضای مجازی از سنخ نوعی ارتباط در شکل جدید و ابزار جدید است؟
وی ادامه داد: فضاهای جدیدی که از سنخ ارتباطی در نرم افزارها است بیشترین سؤالی که ایجاد می‌کرد، حیث تعاملی و ارتباطی بود و از این جهت که موضوع را تنها یک حیث ارتباطی دیده بودیم و باید پرسید اگر از جنس ارتباطی است، ضروری است و باید به سراغ آن رفت؟
کارشناس فضای مجازی بقاء و کمال را در حیات طیبه توأمان دانست و توضیح داد: به دلیل اقتضاء حکم و موضوع، جامعه‌ای در حیات طیبه است که به سمت کمال گام بر می‌دارد و باید بررسی کرد که زیست در این فضا با چالش‌ها و سؤال چه حکمی پیدا می‌کند و این محل استنباط فقه نظام است.
وی افزود: باید ابتدا به این سؤالات پاسخ درستی داد؛ زیرا برخی چالش‌ها به این دلیل که موضوع را منقح نکردند و پاسخ درستی به سؤالات نداده‌اند، حکمی از ادّله خواسته می‌شود که برای آ موضوع نیست که این مسأله در همه عرصه‌های فقه نظام بزرگترین چالش ما به شمار می‌رود.
حجت الاسلام رضائیان فقه نظامات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی را یک مجموعه منسجم، مرتبط و شبکه‌ای در غایت مشترک دانست و گفت: اگر شما سؤالات اولیه را در حوزه فضای مجازی مورد تأمل قرار دادید، در ارتباط با این نوع نگاه از فقه نظام، از جنس ارتباط و حیات خواهد بود.
وی ادامه داد: جنسی از حیات را در فضای مجازی داریم که فرد کاملاً در یک فضای دیگری زیست می‌کند و هویت شخصی او به طور کامل متفاوت از هویت بیرونی است و اگر کسانی که با او فعالیت دارند، ممکن است در واقعیت شخصیت او را باور نکنند.
استاد حوزه و دانشگاه در توضیح ساخت هویت در فضای مجازی بیان داشت: اراده ما در این هویت سازی در فضای مجازی با اراده در فضای حقیقی اثر متفاوتی دارد و بر این اساس ما در تکلیف بازخواست می‌شویم؛ به همین جهت تمام چیزهایی که در فقه فردی درباره تکلیف تا ثواب و عقاب مطرح شده، در فضای مجازی اولاً موضوع به‌عنوان فقه فضای مجازی پیدا می‌کند و آثار نیز قابل تحلیل و بررسی است.
وی ادامه داد: جنس ضرورت آن اقتضای روابط جهانی و پیچیدگی اجتماعی است؛ یعنی در آن اقتضاء حیات فعلی وجود دارد که از حیث تحولات اجتماعی و بین المللی برای ادامه دادن زیست، باید این حیث ارتباطی را در نظر گرفت.
حجت الاسلام رضائیان فضای مجازی را هم از جنس ارتباطی و هم جنس حیات دانست و عنوان کرد: فضای مجازی چه از جنس ارتباطی و چه از جنس حیات، سؤالی در آن پیش می‌آید و آن این است که آیا در این صورت نیاز به حکمرانی دارد؟
وی افزود: اگر فضای مجازی از سنخ ارتباطی باشد، این یکی از شؤون فعل مکلف خواهد بود و حکم می‌طلبد؛ اما حکمرانی، وقتی فعل مکلف در بستر اجتماع بروز و ظهور پیدا کرد، تحت احکام فقه حکمرانی و نظام قرار می‌گیرد و نیازمند قانون است؛ پس اجرا را نیز می‌طلبد.
استاد حوزه و دانشگاه فضای مجازی را جامعه موازی دانست و خاطرنشان کرد: اگر ما در جامعه واقعی حکومت داریم، چرا نباید در جامعه مجازی حکومت نداشته باشیم؟ آنجا نیز جمعی وجود دارد و جمع برای رسیدن به هدفی نیازمند حکومت است.
وی ادامه داد: ممکن است برخی حکم‌ها تنها برای آن فضا باشد یا نباشد؛ برای مثال حساب کاربری که به اسم فلانی است، اصلاً برای خود او نباشد، حال اگر من همان حرفی که بیرون پشت برادر یا خواهر دینی سخن می‌گفتم، وقتی که این حساب حقیقی نیست و اسم او نیز نیست، می‌توانم پشت سر او صحبت کنم؟
حجت الاسلام رضائیان در بیان میزان تأثیرگذاری فضای مجازی بر روی انسان‌ها توضیح داد: فضای مجازی گاهی از فرد سلب اختیار می‌کند و او را به جایی می‌رساند که انگار در حالت طبیعی خود نبوده است؛ مانند کسی که قرصی خورده است و حالت درستی ندارد.
وی افزود: اینها مباحثی است که باید در علوم شناختی مورد بررسی قرار بگیرد و نتیجه آن از نظر قضایی حکم بر رفتارهای فرد متفاوت خواهد بود.
استاد حوزه و دانشگاه در توضیح تفاوت حکمرانی و حاکمیت در فقه نظام گفت: فضای تحقق بیرونی از دو رکن سیاست‌ها و قانون گذاری‌های و دیگری اجرا شکل می‌گیرد که ما در فضای حکمرانی با عرصه شناخت معیاری که باید طی شود، سخن می‌گوییم. حیث اجرا در حکمرانی پررنگ است و حیث شناخت حکم در آن نیست؛ اما حاکمیت می‌تواند از هر دو جنس قانون گذاری و سیاست‌های کلی را داشته باشد.
