ایران چندین دهه است که جز کشورهای مهاجرپذیر جهان به شمار می رود. مهاجران افغانستانی و عراقی عمده ترین مهاجران ورودی به کشور ایران در طی ۴۰ سال گذشته بوده اند. طبق آخرین آمارهای سازمان ملل متحد، ایران میزبان حدود ۲ میلیون و ۸۰۰ هزار نفر مهاجر از سایر کشورها است. اکثریت مهاجران حاضر در ایران (۹۵ درصد) مهاجران افغانستانی هستند. در این میان مهاجران بدون مدرک و غیرقانونی حاضر در ایران همواره محل مناقشه ی بسیاری از مسئولان، سیاستگذاران، قانونگذاران، کارفرمایان و کارگران ایرانی بوده اند. بیکاری نیروی کار ایرانی و ایجاد مشکلات امنیتی از جمله چهارچوب بندی های تکرار شده از سوی مسئولان برای حضور مهاجران بوده است. نبود آمار و ارقام قابل اتکا در مورد مهاجران بدون مدرک باعث شده است تا جنبه های مختلف آن در ایران بررسی نشود و مسئله در مرحله بیان خود هم دچار مشکل باشد.
کلیدواژه: مهاجران بدون مدرک، مهاجران افغانستانی، مهاجران کاری، افغانی کشی، مهاجران غیرقانونی افغانستان
ضرورت و اهداف پژوهش
حضور مهاجران بدون مدرک و مهاجرانی که مدرک اقامتشان منقضی شده در ایران غیرقانونی است. مهاجران بدون مدرک و غیرقانونی حاضر در ایران همواره محل مناقشه ی بسیاری از مسئولان، سیاستگذاران، قانونگذاران، کارفرمایان و کارگران ایرانی بوده اند. نبود آمار و ارقام قابل اتکا در مورد مهاجران بدون مدرک باعث شده است که جنبه های مختلف حضور این مهاجران در ایران بررسی نشود و مسئله در مرحله ی بیان خود هم دچار مشکل باشد. این گزارش می کوشد تا بر اساس داده های قابل اتکا، تصویری مشخص و دقیق از مسئله ی حضور مهاجران بدون مدرک در ایران ارائه دهد.
پناهندگان، مهاجران قانونی و مهاجران غیرقانونی
ایران چندین دهه است که جز کشورهای مهاجرپذیر جهان به شمار می رود. براساس آمار درگاه ملی آمار ایران در سال ۱۳۹۵، جمعیت کل ایران ۷۹۹۲۶۲۷۰ نفر بود که از این تعداد ۱۵۸۳۹۷۹ نفر با ملیت افغانستانی و ۳۴۵۳۲ نفر با ملیت عراقی در ایران ساکن بودند. اکثریت مهاجران حاضر در ایران (۹۵ درصد) مهاجران افغانستانی هستند. در حال حاضر وضعیت حقوقی-قانونی مهاجران افغانستانی حاضر در ایران را می توان در سه دسته پناهندگان، مهاجران و مهاجران غیرقانونی تقسیم بندی کرد. در مورد دو دسته اول که اوراق شناسایی دارند وضعیت روشن تر است؛ اما مهاجران بدون مدرک و غیرقانونی یکی از نقاط تاریک حضور مهاجران در ایران اند.
مهاجران غیرقانونی به دلیل شفاف نبودن حضورشان در ایران همواره مورد اشاره ی نمایندگان مجلس شورای اسلامی و مسئولین کشور بوده اند. آمارهای ضد و نقیض و بر پایه حدس و گمانی که ارائه می شود منشا بسیاری از مناشقات بوده است. در همین راستا وزیر کشور در سال ۱۳۹۴، تعداد اتباع غیرمجاز حاضر در کشور را یک میلیون نفر تخمین زد. علاوه بر آمارهای ضد و نقیض، چارچوب بندی هایی از حضور مهاجران غیرقانونی ارائه می شود که شامل پیامدهای منفی حضور مهاجران از قبیل بیکاری ایرانیان، هزینه های جبران ناپذیر برای کشور و ایجاد مشکلات امنیتی می شود. نمایندگان مجلس شورای اسلامی برخورد و کنترل دولت و نهادهای نظارتی را کافی نمی دانند.
از آن جا که ورود مهاجران غیرقانونی افغانستانی از مرزها به صورت قاچاق است، هیچ گونه آمار دقیقی در این مورد وجود ندارد؛ اما در مورد بازگشت مهاجران غیرقانونی از ایران داده هایی وجود دارد. طبق آمارهای سازمان جهانی مهاجرت، به طور متوسط در ۹ سال گذشته سالانه حدود ۵۵۴ هزار نفر افغانستانی بدون مدرک از مرزهای ایران خارج شده اند. بیشترین بازگشت افغانستانی ها در سال های ۲۰۱۸ و ۲۰۲۰ به دلیل افزایش قیمت دلار و شیوع کرونا اتفاق افتاد. بنابراین با توجه به آمارها با تقریب خوبی می توان گفت که ۵۵۰ هزار نفر سالانه به صورت غیر قانونی وارد ایران می شوند.
حضور اتباع غیرمجاز در کشور
چگونگی و چرایی حضور اتباع غیرمجاز
علیرغم هزینه سنگینی که هر ساله برای بازداشت و اخراج نیروی کار غیرمجاز توسط نیروی انتظامی و وزارت کار پرداخت می شود اما این مسئله همچنان حل نشده و تکرار شونده باقی مانده است. مدت ۳ ماهه اعتبار صدور روادید با حق کار، فرصت یک ماهه کارفرمای ایرانی جهت ارائه مدارک لازم جهت صدور پروانه کار و طولانی بودن فرآیندهای روادید با حق کار، پروانه کار و تمدید و تجدید آن از جمله پیچیدگی های رویه دریافت روادید و از مهمترین علل رونق حضور مهاجران به صورت غیرقانونی است. در ادامه دلائل شکل گیری این پدیده آمده است.
- فقر، بیکاری و ناامنی در همسایگان شرقی ایران به دلیل شرایط ناپایدر امنیتی، اجتماعی و اقتصادی
- وجود تقاضا برای نیروی کار غیرماهر خارجی در ایران و نبود نیروی کار ایرانی در حوزه کشاورزی، دامپروری و صنایع ساختمانی
- صدور دشوار ویزای کاری برای کارگران ساده و کم مهارت کشورهای همسایه در مبدا
- ارزان تر بودن ورود غیرقانونی توسط قاچاقچیان مهاجر نسبت به هزینه های سفر قانونی به ایران
- تمایل کارفرمایان ایرانی به استفاده از کارگران غیرمجاز خارجی به دلیل هزینه پایین تمام شده کار
- منافع مالی مستتر در قاچاق مهاجر برای ذینفعان ورود غیرقانونی و وجود شبکه های متعدد محلی در مسیر قاچاق
چرخه های اقتصادی حضور مهاجران
تکراری بودن الگوی بازگشت مهاجران بدون مدرک افغانستانی باعث ایجاد چرخه های اقتصادی در ایران شده است که در ادامه به اختصار آمده است.
الف) قاچاق مهاجر و افغانی کشی: گونه ای از اقتصاد زیرزمینی قاچاق مهاجر و مبتنی بر ساختار پیچیده از ارتباطات است. طبق برآوردها، افغانی کشی سالانه حداقل ۶۰۰ میلیارد تومان گردش مالی دارد.
ب) مهاجران غیرقانونی و رقابت کالای ایرانی با کالای چینی: دستهای از مهاجران غیرقانونی نیروهای فصلی هستند؛ ارزان بودن این نیروی کار موجب شده تا کالای داخلی با کالاهای مشابه چینی رقابت داشته باشد.
ج) تحلیل بازار کار کارگران ساده ایرانی: آمارهای تعداد کارگران ساده بیکار در نقاط شهری و روستایی و نیز آمارهای پراکندگی مهاجران در استان های ایران نشان می دهد که تعداد بالای بیکاران به حضور مهاجران بستگی ندارد.
طرح ها و لوایح ارائه شده پیشین
دولت و مجلس در سال های اخیر اقداماتی در جهت ساماندهی حضور کارگران خارجی غیرمجاز در کشور انجام داده اند که در ادامه به پنج طرح و لایحه اشاره می شود.
- طرح ساماندهی اتباع بیگانه
- طرح اصلاح مواد ۱۵ و ۱۶ قانون ورود و اقامت اتباع خارجی در سال ۱۳۹۷
- لایحه مبارزه با قاچاق انسان و اعضای بدن و مجازات عبور دهندگان غیرمجاز افراد از مرزهای کشور
- طرح ساماندهی اتباع غیرمجاز در سال ۱۳۹۹
- طرح اصلاح مواد ۱۵ و ۱۶ قانون ورود و اقامت اتباع خارجی در سال ۱۴۰۰
ارائه راهکار
با توجه به مباحث ارائه شده، پیشنهادهای زیر جهت بهبود وضعیت ارائه میگردد.
- راه اندازی سامانه برخط در جهت صدور روایدی کاری در مبدا کشور افغانستان براساس نیاز کارفرمایان ایرانی و با هدف قانونمند ساختن حضور مهاجران افغانستانی غیرمجاز با جمعیت تخمینی بالغ بر یک میلیون نفر.
- فراهم ساختن امکان ورود زمینی از مبادی رسمی کشور برای افراد حائز روادید کاری و رفع محدودیت ورود هوایی.
- پیگیری جهت تصویب لایحه «مبارزه با قاچاق انسان و اعضای بدن و مجازات عبوردهندگان غیرمجاز افراد از مرزهای کشور» و تشدید مجازات در مورد کسانی که علیرغم تسهیلات ایجاد شده در دو بند فوق به تردد غیرمجاز به ایران اقدام نمایند و ایرانیانی که در این امر به انحای مختلف به آنان یاری می رسانند.
- تقویت پاسگاه های مرزی و مسیر قاچاقبران مهاجر و اردوگاه های اداره کل امور اتباع و مهاجرین خارجی و همچنین توانمندسازی و ارتقای مهارت کارگران ایرانی بی سواد و کم سواد از عواید حاصل از مالیات دریافتی از درآمد صدور روادید کاری
- اجرای طرح های مبادله ای نیروی کار بین ایران و افغانستان با توجه به عدم تشابه بازار کار دو کشور تا ظرفیت انسانی موجود در راستای توسعه و شکوفایی اقتصاد دو کشور به کار گرفته شوند.
جمع بندی
مهاجران غیرقانونی یکی از سه دسته وضعیت حقوقی-قانونی مهاجران افغانستانی حاضر در ایران است. این دسته از مهاجران جمعیت زیادی از مهاجران غیرقانونی در ایران را تشکیل می دهند. فقر، بیکاری و ناامنی در همسایگان شرقی، وجود تقاضا برای نیروی کار خارجی، صدور دشوار ویزای کاری از جمله دلائل شکل گیری این پدیده است. از سویی بررسی ها نشان می دهد که تعداد بالای بیکاران به حضور مهاجران بستگی ندارد. پیشنهاداتی به منظور رفع این پدیده ارائه شد که راه اندازی سامانه برخط جهت صدور روادید کاری، فراهم ساختن امکان ورود زمینی و رفع محدودیت های هوایی و پیگیری تصویب لایحه «مبارزه با قاچاق انسان و اعضای بدن و مجازات عبور دهندگان غیرمجاز افراد از مرزهای کشور» از این جمله است.
این مطالعه در مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری با همکاری پیمان حقیقت طلب و امیرحسین چیت ساز زاده در سال ۱۴۰۰ انجام شده است.
