نگاه به فقه حکمرانی فضای مجازی دچار ابهام است

ششمین نشست از مجموعه نشست‌های هفته حکمرانی فضای مجازی به مناسبت دهمین سالگرد تأسیس مرکز ملی فضای مجازی با ارائه حجت الاسلام والمسلمین فرحانی، عضو مجلس خبرگان رهبری برگزار شد.

حجت الاسلام والمسلمین فرحانی در این نشست با بیان اینکه “ما قصد داریم نسبت مجاز و فضای مجازی را با حکمرانی بر اساس مبنای روشن عقلی کار کنیم”، اظهار داشت: اگر محققان و فقیهان در نگاه به فقه حکمرانی فضای مجازی دچار ابهاماتی هستند، باید آن را با نگاه امتدادی به قواعد فلسفی حل کنند؛ بدین ترتیب در ادامه می‌توانیم فروعات متعددی را در فقه حکمرانی فضای مجازی کشف کنیم.

وی ادامه داد: به تعبیر علامه طباطبایی(رحمت‌الله علیه) مجاز به معنای تصرف در معنای واقعی است یعنی کاری انجام شود که این معنا دارای مصداق ادعایی شود که در آن زمان می‌توان گفت مجاز، برزخی بین حقیقت و دروغ است. بر اساس این نگاه، حد یک موجود به موجود دیگری داده می‌شود و مطابق بر این موضوع، فلاسفه متوجه شدند که می‌توان موجود را به دو دسته حقیقی و مجازی تقسیم کرد. در همین خصوص شهید مطهری با علامه طباطبایی بحثی می‌کنند و مدعی می‌شوند که بوعلی سینا اولین کسی است که در تقسیم حکمت به عملی و نظری به این موضوع پرداخته و فهمیده که تقسیم حکمت به دو قسم عملی و نظری بر اساس غرض است.

حجت الاسلام والمسلمین فرحانی گفت: به تعبیر شهید مطهری، بوعلی سینا معتقد بود که نفس جوهری بسیط ما دو نگاه دارد: نگاه به بالا یعنی ارتزاق از عالم عقول که نفس، دریافت‌کننده است و نگاه به پایین یعنی اعمال حاکمیت بر قوا که می‌خواهد نفس را بر قوا حاکم کند که نفس در این نگاه محتاج به مجاز است؛ هر یک از این دو نگاه، به جنس‌های متفاوت ادراک نیاز دارد.

عضو مجلس خبرگان در ادامه بیان داشت: به تعبیر شهید مطهری برای نفس دو کمال وجود دارد: یکی اینکه تعقلاتش برای هستی به‌صورت بالفعل درآید و جهانی مشابه جهان عینی گردد (یا به‌عبارت‌دیگر نسخه‌ای علمی از جهان عینی شود )و کمال دیگرش این است که به‌صورت قدرت قاهره‌ای بر بدن، خواهش‌ها و تمایلات بدنی درآید. علوم نظری که محصول توجه ذاتی نفس به بالاست علومی هستند که حقایق عینی را کشف می‌کنند اما علوم عملی به‌هیچ‌وجه ارزش کشف حقیقت ندارند بلکه ابزاری برای اعمال حاکمیت نفس هستند.

آیت‌الله فرحانی تصریح کرد: شهید مطهری از فرمایشات بوعلی سینا سه نکته را دریافت می‌کند: اول علوم نظری محصول توجه ذاتی نفس به جهان بالا است و علوم عملی محصول توجه نفس به تدبیر بدن بوده و البته غایت هر دو کمال است، دوم آرا و عقاید در علوم عملی ابزار و وسیله‌اند که به هدف‌های عملی یعنی اعمال حاکمیت برسند، سوم آرا و عقاید عملی قراردادی و اعتباری است.

وی در ادامه دو سوال را مطرح و تصریح می‌کند: ما در مسئله حاکمیت باید به این موضوع بپردازیم که آیا می‌توانیم ادراکات مجاز و عالم اعتبار را بدون حیث حاکمیت تصویر کنیم و یا خیر؟! آیا ادراک مجازی به انسان در فعالیت اختیاری اختصاص دارد یا این ادراک قابل تسری به حیوان هم هست؟! اگر کسی توانست ثابت کند که ادراک مجازی مختص انسان است در نتیجه مجاز از حاکمیت جدا نمی‌شود و اگر کسی توانست اثبات کند ما می‌توانیم برای عالم غیرانسانی، فضا و ادراک مجازی داشته باشیم آن موقع انفکاک مجاز از حاکمیت قابل تصویر است.

حجت الاسلام والمسلمین فرحانی خاطرنشان کرد: ما می‌خواهیم به مسئله نگاه بالا و نگاه پایین بدن، بحث امتدادی داشته باشیم تا عقلا تکلیف مجاز و حاکمیت مشخص شود و متوجه شویم که تولد ادراک مجازی از حاکمیت و فعل اختیاری لاینفک است یا خیر؟! در چنین شرایطی راه برای بسیاری از فهم‌های ما از ادله هموار خواهد شد.

وی در پایان گفت: اگر مجاز لاینفک از حاکمیت شد و در ادامه نشان دادیم علاوه بر نفس فرد، جامعه هم یک نفس بسیط است، اعمال حاکمیت در فضای مجازی برای جامعه از همین مجرا مسیر تعالی خود را طی می‌کند؛ در چنین شرایطی مبدأ عقلی ما در ارتباط با حاکمیت و مجاز در فرد و جامعه شکل خواهد گرفت.