«چرخش به سمت شرق» و «منطقه‌گرایی» دو رویکرد روس‌ها در مواجهه با تحریم غرب

تحریم یکی از گزینه‌های کشورهای غربی برای اعمال فشار به کشورها با هدف تغییر رفتار سیاسی آنها در نظام بین‌الملل جهانی است، به گونه‌ای که هر حرکت سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و … که منافع کشورهای غربی را تهدید کند بلافاصله با استفاده از ابزار تحریم‌ها مورد هدف و حمله اقتصادی قرار می‌گیرد.

از همان روزهای نخست وقوع انقلاب استفاده از ابزار تحریم‌ها علیه کشور ایران در دستور کار کشورهای غربی قرار گرفت اما در دهه گذشته با تغییراتی که در این ابزار ایجاد شده، هوشمندی و کارآیی آن به طرز قابل توجهی افزایش یافته است. در مواجهه با نظام تحریم‌های هوشمند آمریکا و اتحادیه اروپا، مردم ایران در سال 92 مسیر مذاکره و امتیازدهی برای رفع تحریم‌ها را انتخاب کردند که ثمرات آن بعد از گذشت 8 سال دولت تدبیر و امید قابل قضاوت است.

در این بین تجربه‌های دیگری نیز در مواجهه با نظام تحریم در کشورهای مختلف وجود دارد که یکی از آن‌ها، تجربه کشور روسیه و مسیری است که دولت و مردم این کشور برای مقابله با تحریم‌های آمریکا انتخاب و طی کرده‌اند.

پس از شروع عملیات نظامی روسیه در اوکراین این سوال در اذهان عمومی ایجاد شده که چرا تحریم‌های آمریکا و اتحادیه اروپا علیه روسیه کارآیی ندارد؟ برای پاسخ به این سوال باید کمی به گذشته برگردیم و اقدامات دولت روسیه در اولین مواجهه با تحریم‌های هوشمند در سال 2014 را مورد بررسی قرار دهیم.

*اتخاذ سیاست «چرخش به شرق» و «منطقه‌گرایی» توسط روس‌ها در مواجهه با تحریم اتحادیه اروپا و آمریکا

پس از مناقشات روسیه و اوکراین بر سر کریمه در سال 2014 و تحریم‌ها علیه روسیه، دولت روسیه با هوشمندی به سمت تغییر نظام تجاری این کشور خود حرکت کرد. تعامات و روابط تجاری روسیه با غرب بالاخص با آمریکا و اتحادیه اروپا که تا پیش از سال 2014 به سطوح بسیار بالایی رسیده بود، به یکباره با شروع منازعات اوکراین به شدت کاهش یافت.

در سال‌های ابتدایی تحریم علیه روسیه، تجارت خارجی این کشور با اتحادیه اروپا و آمریکا و حتی کل دنیا تحت تاثیر قرار گرفت و کاهش یافت زیرا شوک تحریم‌ها، رویکرد سایر کشورها در تعاملات تجاری با روسیه را محافظه‌کارانه‌تر کرد. اما روسیه با انجام برخی اقدامات به مرور جایگاه خود در تجارت خارجی را بازیابی کرد.

صادرات روسیه در سال 2014  معادل 497 میلیارد دلار بود که به 391 میلیارد دلار در سال 2015 کاهش یافت. در سال 2016 این میزان باز هم کاهش یافت و به 330 میلیارد دلار رسید. اما طی سال‌های 2017 و 2018 به مسیر افزایشی برگشت.

طبق گزارش اندیشکده سیاست‌گذاری اقتصادی تهران، با توجه به تحریم‌های غرب علیه روسیه، مقامات این کشور تصمیم گرفتند در تعیین شرکای راهبردی خود بازتعریفی صورت داده و به اصطلاح، «چرخش به سمت شرق» و «منطقه‌گرایی» را در حوزه تجارت در دستور کار قرار دهند. بررسی‌ها نشان می‌دهد سیاست چرخش به سوی آسیا و آمریکای جنوبی پس از افزایش تحریم‌ها، به شدت از سوی دولت روسیه دنبال شد.

ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه در همایش اقتصادی مسکو در اکتبر 2014 با اشاره به تغییر رویکرد اقتصادی این کشور توضیح می‌دهد: شرایط ما سخت‌تر شده است. با این حال، این برای ما انگیزه می‌سازد، یکی از اولویت‌های ما بهبود کسب‌وکار، تجارت و شراکت در سرمایه‌گذاری با کشورهای آمریکای لاتین، کشورهای حاشیه اقیانوس آرام و نیز کشورهایی نظیر چین و هند است.

*کاهش 50 درصد تعاملات اقتصادی روسیه با اتحادیه اروپا پس از اعمال تحریم

اعمال تحریم‌ها باعث شد که سطح تجارت روسیه با اتحادیه اروپا و آمریکا دیگر هیچگاه به میزان قبل از تحریم‌ها نرسد. در تصویر 1 حجم تجارت خارجی روسیه با آمریکا و اتحادیه اروپا طی سال‌های قبل و بعد از تحریم آمده است.

تصویر 1

طبق تصویر 1، میزان تجارت روسیه و اتحادیه اروپا از سالانه بیش از 400 میلیارد دلار به کمتر از 200 میلیارد دلار کاهش یافت و سپس بعد از توازن قوای اقتصادی و بی‌اثر شدن تحریم‌ها به حدود 250 میلیارد دلار در سال رسید.

سهم آمریکا از تجارت با روسیه نیز هیچ تغییر محسوسی نکرد، زیرا اصلا آمریکا تجارت خارجی قابل ملاحظه‌ای با روسیه نداشته است و تنها چیزی حدود سه درصد از  سهم تعاملات اقتصادی روسیه را داراست. بدین ترتیب حجم تعاملات اقتصادی روسیه و آمریکا تقریبا در حد همان 25 میلیارد دلار در سال باقی ماند.

اما با کاهش محسوس تجارت روسیه با جبهه غرب، حجم مبادلات تجاری این کشور با کشورهای همسایه و منطقه شرق آسیا به طور چشمگیر افزایش یافت. روسیه پس از اعمال تحریم‌ها، همکاری‌های اقتصادی خود را در قالب اتحادیه‌ها و سازمان‌های منطقه‌ای و چندجانبه مانند گروه بریکس و اتحادیه اقتصادی اوراسیا گسترش داد.

*گسترش تجارت خراجی روسیه با کشورهای عضو گروه بریکس

در سال‌های اخیر روسیه با کشورهای گروه بریکس شامل چین، هند، برزیل و آفریقای جنوبی، مراودات و تعامات تجاری رو به رشدی داشته است و درصدد است میزان تجارت خارجی خود با این کشورها را چه در قالب تفاهم‌های دوجانبه و چه در چارچوب گروه بریکس افزایش دهد.

برای مثال و به گفته پوتین رییس جمهور روسیه، این کشور و هند قصد دارند تا سال 2025 میادی، تراز تجاری خود را 30 میلیارد دلار افزایش دهند که در واقع سه برابر سطح فعلی خواهد بود. حجم تجارت خارجی روسیه با کشورهای گروه بریکس در تصویر 2 نشان داده شده است.

تصویر 2

*چشم‌انداز 200 میلیارد دلاری روسیه و چین به عنوان شرکای استراتژیک

در سال‌های پس از تحریم، روابط اقتصادی روسیه با چین در ابعاد گوناگونی گسترش یافت. به بیانی تحریم‌ها علیه روسیه سنگ بنایی شد تا این دو کشور به شرکای استراتژیک همدیگر تبدیل شوند. در سال‌های اخیر سطح روابط تجاری روسیه با چین – حتی نسبت به سا‌ل‌های قبل از تحریم – افزایش چشمگیری داشته است.

در تصویر 3 حجم مبادلات تجاری این دو کشور نشان داده شده است. طبق تصویر حجم تجارت دو کشور روسیه و چین در سال 2019 به رقم بی‌سابقه 110.9 میلیارد دلار رسیده است و چین بیش از یک پنجم کل واردات روسیه را به خود اختصاص داده است.

تصویر 3

در رابطه با روابط تجاری این دو کشور در سال 2020 نیز آندری دنیسوف، سفیر روسیه در چین گفته است که تجارت چین و روسیه تحت تأثیر پاندمی قرار نگرفته و به سطح 110 میلیارد دلار سال گذشته رسیده است. همچنین روسای جمهور دو کشور توافق کرده‌اند که میزان مبادلات بازرگانی بین دو کشور را به رقم 200 میلیارد دلار در سال 2024 برسانند.

*رویکرد منطقه‌گرایی روسیه با ایجاد اتحادیه اقتصادی اوراسیا

کشور روسیه پس از تحریم‌های سال 2014 ، با هدف همگرایی اقتصادی در منطقه، تصمیم به تشکیل «اتحادیه اقتصادی اوراسیا» در سال 2015 گرفت. در واقع ایجاد پیمان‌ها و اتحادیه‌های اقتصادی به عنوان یکی از راهبردهای ضدتحریمی توسط روسیه در دستور کار قرار گرفت.

در حال حاضر اعضای این اتحادیه عبارت‌اند از: روسیه، بلاروس، قزاقستان، قرقیزستان و ارمنستان. همکاری‌های تجاری روسیه با این کشورها سال به سال در حال افزایش است. حجم واردات روسیه از کشورهای این اتحادیه و صادرات روسیه به آنها در تصویر 4 قابل مشاهده است.

تصویر 4

*رکوردزنی روس‌ها در حجم تجارت خارجی با اتحادیه آ.سه.آن

پس از تحریم‌ها، روابط تجاری روسیه با اتحادیه کشورهای جنوب شرقی آسیا (آ.سه.آن) که شامل تایلند، برونئی، کامبوج، اندونزی، لائوس، مالزی، میانمار، فیلیپین، سنگاپور، تایلند و ویتنام می‌شود نیز افزایش قابل توجهی داشته است و رکورد تجارت با این کشورها در سال‌های قبل از تحریم را نیز جابه‌جا است. در تصویر 5 حجم تجارت خارجی روسیه با کشورهای عضو اتحادیه آ.سه.آن در سال‌های 2011 تا 2019 نشان داده شده است.

تصویر 5

در این میان مقامات روسیه هم صراحتا به توسعه روابط تجاری با این اتحادیه اشاره می‌کنند. برای مثال در سال 2017 ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه شخصا در اجلاس سالانه شرق آسیا شرکت کرده و اعلام کرد که هیچ‌گونه تحریمی نمی‌تواند تجارت روبه رشد و تعامات اقتصادی میان مسکو و کشورهای عضو اتحادیه آ.سه.آن را متوقف کند.

*چشم‌انداز روس‌ها برای افزایش 100 درصد تجارت با کشورهای آفریقایی

میزان تجارت روسیه حتی با کشورهای آفریقایی هم با رشد چشمگیری همراه بوده است. ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه در جلسه نشست سران «روسیه-آفریقا» که در سال 2019 در شهر سوچی برگزار شد تأکید کرد: کشور روسیه مصمم به افزایش حضور خود در آفریقا است. به عقیده من می‌توانیم میزان تبادلات تجاری میان روسیه و کشورهای آفریقایی را در چهار تا پنج سال آتی دستکم به دو برابر افزایش دهیم.

در تصویر 6 حجم تجارت خارجی روسیه با کشورهای آفریقایی آورده شده است.

تصویر 6

مسیری که دولت روسیه در مواجهه با تحریم‌های جبهه غرب و تغییر نظام تجارت خود طی کرد از جمله دلایلی است که باعث شد تحریم‌های کشورهای غربی کارآیی لازم برای بازدارندگی سیاسی علیه روسیه را نداشته باشد.