چرا اوکراین ۳۰ سال پیش سلاح های هسته. ای‌خود را به روسیه تحویل داد؟

 اوکراین تا چند سال پیش روابط خوبی با روسیه داشت اما گرایش به غرب خط قرمز مسکو برای همسایگانش است. اما ریشه تنش های اخیر دو کشور ریشه در سال ها قبل دارد. در پایان ج.ن.گ سرد، سومین قدرت هسته.ای جهان نه بریتانیا بود نه فرانسه و نه چین. سومین زرادخانه بزرگ هسته.ای جهان را آن زمان اوکراین داشت که بعد از ایالات متحده و اتحاد جماهیر شوروی قرار می گرفت. با سقوط شوروی که در دسامبر ۱۹۹۱ تکمیل شد، کشور تازه استقلال یافته اوکراین نزدیک به ۵,۰۰۰ سلاح هسته.ای به ارث برد که پیش از آن دولت متمرکز در مسکو در خاک این کشور مستقر کرده بود.
سیلوهای زیرزمینی در پایگاه های ن.ظ.امی اوکراین حاوی صدها م.و.ش.ک دوربرد بود که تا بیش از ۱۰ کلاهک هسته.ای حمل می کردند و هر کدام بسیار قوی تر از ب.م.بی بودند که هیروشیما را با خاک یکسان کرد. در آن زمان تنها روسیه و ایالات متحده س.ل.اح های هسته.ای بیشتری نسبت به اوکراین داشتند. خارج کردن این زرادخانه هسته.ای موفقیتی بزرگ در برنامه کنترل ت.س.ل.یحات هسته.ای به شمار می رفت و دیپلمات‌ها و فعالان حقوق بشر، اوکراین را نمونه شهروندی نمونه در جهان قدرت های هسته.ای می نامیدند که از س.ل.اح های هسته.ای خود برای ایجاد صلح و ثبات دست می کشد. اما این اقدام تاثیر شدیدی بر دولت و ارتش اوکراین گذاشت. علیرغم اصرار روسیه بر خلع س.لا.ح هسته.ای اوکراین و تحویل دادن س.ل.اح های هسته.ای خود، در آن زمان هم اوکراینی‌ها و هم آمریکایی‌ها نسبت به خلع سلاح ات.م.ی اوکراین حس خوبی نداشتند زیرا آن را تنها ابزار بازدارنده قابل اعتماد در برابر روسیه می دانستند.
امروزه اوکراین کار آسانی برای تولید ب.م.ب ا.ت.می ندارد در حالی که بار دیگر نیروهای روسی در آستانه حمله به این کشور قرار دادند. در واقع اوکراین طی قراردادی با روسیه پذیرفت که س.ل.اح های خود را تحویل دهد و ام.ن.ی.ت و تمامیت ارضی آن توسط این کشور محترم شمرده شود. آندری زاهورودنیوک، وزیر دفاع سابق اوکراین با اشاره به اطمینان ا.م.ن.ی.تی که در قبال تحویل دادن س.لا.ح‌های هسته.ای شان به آن‌ها قول داده شده بود، می‌گوید :«ما این قابلیت را در قبال هیچ از دست دادیم. از این رو، الان هر بار که کسی یک تکه کاغذ برای امضا به ما می دهد، پاسخ این است که از شما بسیار ممنونم. ما مدت ها قبل یکی از این کاغذها را امضا کردیم». دولت اوکراین در ابتدای استقلال برای خلاص شدن از س.ل.اح‌های دوران اتحاد جماهیر شوروی عجله داشت که علاوه بر انواع ب.م.ب ها (از جمله هسته.ای)، شامل تو.پ.خانه سنگین، م.ین های زمینی، کلاهک های بزرگ و کوچک روی م.و.شک های کوتاه برد و بلند برد نیز بود.
در ژانویه ۱۹۹۲، تنها یک ماه بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، رییس جمهور و وزیر دفاع وقت اوکران به فرماندهان ن.ظ.امی دستور دادند تا به کشور جدید ادای وفاداری کنند که بسیاری با این درخواست مخالفت کردند. بسیاری از فرماندهان نیز با خلع س.ل.اح ا.ت.می کشور مخالف بودند و اصرار داشتند که دستکم تعدادی از این س.ل.اح ها در کشور باقی بمانند تا این کشور بتواند همچنان قدرت بازدارندگی نسبی داشته باشد. در سال ۱۹۹۳ بود که اوکراین اعلام کرد در قبال واگذاری س.ل.اح های ات.می و سنگینش خواستار تضمین سفت و سخت ام.نی.ت کشور است و این تضمین قلب توافقی بود که در اوایل سال ۱۹۹۴ در مسکو توسط سران روسیه، اوکراین و ایالات متحده امضا شد.
در اواخر همان سال نیز معاهده بوداپست به امضای سران کشورهای روسیه، اوکراین، ایالات متحده و بریتانیا رسید که در آن قول داده شده بود هیچ کدام از سه کشور دیگر تهدید یا اعمال زوری علیه اوکراین نداشته و همگی حاکمیت این کشور و مرزهای کنونی اش را به رسمیت شناخته و به آن احترام بگذارند. همچنین در این معاهده آمده بود که اگر ت.ه.اجمی به این کشور صورت گیرد، امضا کنندگان باید از طریق شورای ام.نی.ت سازمان ملل، برای کمک به اوکراین دست به کار شوند. بدین ترتیب در می ۱۹۹۶ بود که آخرین س.ل.اح‌های هسته.ای اوکراین از این کشور خارج شده و به روسیه برگردانده شدند. اما چیزی که مقامات اوکراینی و آ.م.ر.یکایی پیش بینی نکرده بودند، ظهور ستاره جدیدی در سیاست روسیه به نام ولادیمیر پوتین بود که با حمله به کریمه در اوایل سال ۲۰۱۴ و ایجاد گروهی نیابتی در شرق اوکراین عملاً معاهده بوداپست را نادیده گرفت.

از همان زمان بود که برخی از مقامات دولتی اوکراین از لزوم تلاش برای دوباره تبدیل شدن به یک قدرت هسته.ای گفتند. اکنون نیز بسیاری از دولتمردان اوکراین بر این باورند که در صورت به نتیجه نرسیدن تلاش های اوکراین برای پیوستن به ناتو، دستیابی دوباره به سلاح هسته.ای تنها امید مستقل ماندن اوکراین و احترام به مرزهای این کشور توسط روسیه یا هر کشور متخاصم دیگری است. در صورتی که بحران کنونی اوکراین ختم به خیر نشده و تنش ها کاهش نیابد،  به باور بسیاری از کارشناسان، این موضوع می تواند به درس عبرتی برای کشورهایی تبدیل شود که با مخالفت کشورهای غربی برای دستیابی به ب.م.ب ات.می یا دستکم دانش ساخت آن تلاش می کنند.

به هر ترتیب حدود ۳۰ سال پیش اوکراینی ها تقریباً به شکل خود خواسته سلاح های هسته.ای شان را تحویل دادند و اکنون پشیمانند. بسیاری از مردم و سیاستمداران کنونی اوکراین خلع س.ل.اح هسته.ای این کشور را اشتباهی بزرگ می دانند و در با آرایش نظامی امروز پوتین ، مشخص خواهد شد که بهای سختی برای اشتباه (ظاهراً) ۳۰ سال پیششان خواهند پرداخت.

حسین علی پناهی