کدام «برجام» مورد تایید رهبری بود؟

از همان روزی که رییس‌جمهور پیشین در برنامه‌های تبلیغاتی یازدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری از چرخیدن سانتریفیوژ و گفت‌وگو با کدخدا سخن گفت، هشدارهای رهبر انقلاب درباره خباثت کدخدا هم آغاز شد و تا همین امروز هم ادامه دارد. با این همه سند مستند از هشدارها، تاکیدات و تصریحات رهبرمعظم انقلاب درباره ماهیت آمریکا و هرچه به آن مربوط است، دست پیش گرفتن گروهی که تضمین کری را حجت اجرایی شدن هر قراردادی می دانستند و آن همه شرط بلاغ را از یاد برده‌اند، عجیب و در عین حال قابل تامل است.

رویکرد شتابان در تنظیم، ارائه و تصویب یکی از مهمترین اسناد کشور که پیوند حساسی هم با منافع ملی داشت، سبب شد که کدخدا بیشترین بهره را برده و تعهدی هم در عمل به آن نداشته باشد. بین سال‌های ۱۳۹۳ تا ۱۴۰۰ به مدت ۷ سال، آیت الله خامنه‌ای از هر تربیون و به هر مناسبتی درباره توافق هسته ای، مذاکره با آمریکا، انجام تعهدات و هر آن موضوعی که در رابطه مستقیم با آینده مردم و کشور بود، بیان کردند.

اشاره ایشان به این تذکرات و هشدارها در دیدار ۲۹ بهمن با مردم آذربایجان شرقی، یادآور دشواری‌هایی است که به دلیل عدم توجه کافی به این هشدارها، به مردم تحمیل شد. رهبر معظم انقلاب در این دیدار در برجام را نمونه‌ای از کوتاهی و غفلت دانستند که موجب ایجاد مشکلاتی در سال های بعد شد. ایشان تصریح کردند: «در قضایای برجام در سال‌های ۹۴ و ۹۵ ایراد و اعتراض بنده این بود که نکاتی باید در برجام رعایت می‌شد تا مشکلات بعدی پیش نیاید و در تذکرات هم مکرر آنها را گفتم اما بعضی از آن نکات مورد توجه قرار نگرفت و مشکلات بعدی که همه مشاهده می‌کنند پیش آمد. بنابراین نگاه به آینده مهم است.»

شروط رهبری چه بود؟

زمزمه‌های گفت‌وگو با غرب درباره مسائل هسته‌ای ایران و حضور آمریکا در این گفت‌وگوها، گرچه در آن مقطع برای گروهی برگ برنده انتخاباتی بود اما رهبری هم در مقطع پیش از آغاز مذاکرات رسمی، هم در زمان مذاکرات و پس از امضای توافق، به تکرار مکرر درباره آمریکا و نقشه‌های آن هشدار دادند.

رهبر معظم انقلاب در آبان ماه سال ۹۲، تصمیم به مذاکره هسته‌ای را تجربه دولت توصیف و تصریح کردند: «با تلاشی که دولت محترم و مسئولین کشور [در مذاکرات هسته‌ای] دارند انجام می‌دهند، ما موافقیم. یک کاری است، یک تجربه‌ای است، احتمالاً یک اقدام مفیدی است؛ این کار را انجام بدهند، اگر نتیجه گرفتند که چه بهتر، امّا اگر نتیجه نگرفتند، معنایش این باشد که برای حلّ مشکلات کشور بایستی کشور روی پای خودش بایستد. این توصیه‌ قبلی خودمان را باز هم تکرار می کنیم: به دشمنی که لبخند می زند، اعتماد نکنید؛ مراقب باشید لبخند فریبگرانه شما را دچار اشتباه نکند، دچار خطا نکند؛ ریزه‌کاری های کار دشمن را ببینید».

هرآن اندازه که تجربه دولت در مذاکره با آمریکا پررنگ‌تر می‌شد و قدم زدن‌ها در کوچه‌های وین بیشتر، هشدارهای رهبری هم افزایش پیدا کرد تا زمانی که توافق در پروسه‌ای عجیب به تایید مجلس رسید. نامه ۹ ماده‌ای رهبرمعظم انقلاب در آن مقطع زمانی به خوبی نشان دهنده دغدغه‌هایی است که درباره برجام داشتند و سند غیرقابل انکاری از هشدارهای ایشان و رعایت نشدن شماری از شروط. هر نگاه منصفی با مطالعه نامه منتشر شده از سوی رهبر انقلاب در تاریخ ۲۹ مهرماه سال ۹۴، شهادت خواهد داد که بسیاری از معضلاتی که بعدها گریبان‌گیر برجام شد در همان زمان از سوی رهبری هشدار داده شده بود.

آیت الله خامنه‌ای در بند دوم از نامه ۹ بندی خود خطاب به رییس جمهور وقت یادآور شدند:

الف) دولت ایالات آمریکا، در قضیّه‌ هسته‌ای و نه در هیچ مسئله‌ی دیگری، در برابر ایران رویکردی جز خصومت و اخلال در پیش نگرفته است و در آینده هم بعید است جز این روش عمل کند.

ب) ورود فریب‌کارانه‌ آمریکا در مذاکرات هسته‌ای، نه با نیّت حل‌وفصل عادلانه، که با غرض پیشبرد هدف های خصمانه‌ خود درباره‌ جمهوری اسلامی صورت گرفته است.

پ) محصول مذاکرات که در قالب برجام شکل گرفته است، دچار نقاط ابهام و ضعفهای ساختاری و موارد متعدّدی است که در صورت فقدان مراقبت دقیق و لحظه‌به‌لحظه،‌ میتواند به خسارتهای بزرگی برای حال و آینده‌ی کشور منتهی شود.

ت) لازم است تضمین‌های قوی و کافی برای جلوگیری از تخلّف طرفهای مقابل، تدارک شود، که از جمله‌ی آن اعلام کتبی رئیس‌جمهور آمریکا و اتّحادیه‌ی اروپا مبنی بر لغو تحریم ها است. در اعلام اتّحادیه‌ی اروپا و رئیس‌جمهور آمریکا، باید تصریح شود که این تحریمها بکلّی برداشته شده است. هرگونه اظهاری مبنی بر این‌که ساختار تحریمها باقی خواهد ماند، به‌منزله‌ی نقض برجام است.

ج) رفع تحریم ها هر چند از باب رفع ظلم و احقاق حقوق ملّت ایران کار لازمی است، لیکن گشایش اقتصادی و بهبود معیشت و رفع معضلات کنونی جز با جدّی گرفتن و پیگیری همه‌جانبه‌ی اقتصاد مقاومتی میسّر نخواهد شـد. امید است که مراقبت شود که این مقصود با جدّیّت تمام دنبال شود و بخصوص به تقویت تولید ملّی توجّه ویژه صورت گیرد و نیز مراقبت فرمایید که وضعیّت پس از برداشته شدن تحریمها، به واردات بی‌رویّه نینجامد، و بخصوص از وارد کردن هرگونه مواد مصرفی از آمریکا جدّاً پرهیز شود.

رهبری پس از توافق و در سخنرانی نوروزی سال ۹۵ هم یادآور شدند: «در همین توافقی هم که ما با آمریکایی‌ها در قضیه‌ پنج بعلاوه‌ یک و مسئله‌ی هسته‌ای کردیم، آمریکایی‌ها به آنچه وعده داده بودند عمل نکردند و کاری را که باید می کردند انجام ندادند. وزیر خارجه محترم ما در مواردی به بنده گفت که ما این خط قرمز را نتوانستیم حفظ کنیم و آن‌ها روی کاغذ کارهایی را انجام دادند امّا از راه‌های انحرافی متعدّد، جلوی تحقّق مقاصد جمهوری اسلامی را گرفتند. شما نگاه کنید امروز در سرتاسر کشورهای غربی و کسانی که تحت تأثیر آنها هستند، همچنان معاملات بانکی ما دچار مشکل است، بازگرداندن ثروت های ما در بانک‌های آنها دچار مشکل است، معاملات گوناگون تجاری‌ای که احتیاج به دخالت بانک‌ها دارد دچار مشکل است».

سخنان و اخطارهای رهبر انقلاب در این زمینه آن اندازه صریح و شفاف و مستند است که هیچ تحلیل‌گر منصفی نمی‌تواند منکر آن همه هشدار باشد و امروز طلبکار و مدعی اینکه اطلاعی از شرط و شروط رهبری درباره برجام نداشت! اقناع افکار عمومی با این مفهوم که «برجام موردتایید رهبری و نظام بود» گرچه ساده‌ترین راه رهایی از حجم انتظارات و انتقادات است اما در برابر این پرسش که «کدام برجام» موردتایید رهبری بود، می توان تاکید کرد که در برجام مورد تایید رهبری باید بندهای اشاره شده فوق به صورت واضح آمده و مراحل تضمین و راستی‌آزمایی را از سر می‌گذراند. در برجام موردتایید رهبری آنچه باید بنیان و اصل قرار می‌گرفت موضوع لغو تحریم‌ها بود، در برجام مورد تایید رهبری نباید اجازه ماجراجویی به «دونالد ترامپ» داده می‌شد.

رویکرد شتابان و نتیجه‌ای که درخشان نشد

بی توجهی به هشدارهای رهبر انقلاب، مصوب‌سازی ۲۰ دقیقه‌ای یکی از مهمترین اسناد کشور در مجلس و بی‌توجهی به اخطارها و هشدارهای قبل و بعد توافق؛ نشان رویکرد شتابانی بود که منجر به گرفتاری کشور شد. مسیر بررسی و تصویب برجام در مجلس نهم، به اندازه‌ای عجیب پیش رفت که پس از گذشت سال‌ها همچنان علامت مبهم و سوال بسیاری از تحلیلگران است. ۱۹ مهر ۱۳۹۴ و در فرآیند تصویب برجام، نمایندگان بیش از ۲۰۰ اصلاحیه به این توافق وارد کردند و لیست طولانی از تذکردهندگان و پیشنهادها آماده حضور و اعلام در تریبون مجلس بودند. با این همه اما تصویب ۲۰ دقیقه‌ای توافق برجام و بده‌بستان‌های چشمکی! اعتراض مخالفان را در پی داشت و اشک‌های مرحوم «علی‌اصغر زارعی» نماینده وقت نشان دهنده حجم فشاری که نمایندگان تحمل کردند. در نهایت سند تصویب شد اما «احمد توکلی» نماینده وقت تهران در تذکری به رییس مجلس وقت گفت: «آقای لاریجانی شما سوگند یاد کردید که آیین‌نامه داخلی مجلس را رعایت کنید ولی بنده نمی‌دانم که اگر قرار باشد آیین‌نامه را رعایت نکنیم نسبت به سوگند به جاآورده چند گوسفند می‌توانید برای این موضوع قربانی کنید».

مجموع تمام رویدادهای تصویب و اجرای برجام نشان از اشتباه رویکردی-راهبردی درباره آمریکا دارد. رویکردی که در آن با وجود تذکرهای مکرر رهبری بدعهدی آمریکا و سیاست‌های خصمانه و چهل ساله این کشور علیه ایران به عنوان متغییر اصلی در نظر گرفته نشد و از کنار این بدعهدی بی‌آنکه هزینه‌ای برای کاخ سفید ایجاد شود، عبور شد.

شروط رهبری سرخط دستورات تیم مذاکره کننده

تجربه تلخ دولت یازدهم و دوازدهم در موضوع برجام، نباید در دولت جدید تکرار می‌شد و این «نباید» مهمترین اصل تیم مذاکره‌کننده ایران در وین است. ایستادگی مردم و آغاز خنثی‌سازی تحریم ها از سوی دولت در مذاکرات پیش رو دست ایران را برای عدم تکرار آن تجربه تلخ پر کرده است تا چند اصل مشخص در این دوره از مذاکرات با قدرت تمام پیگیری شده و به نتیجه برسد:

۱)جمهوری اسلامی در پی سلاح هسته‌ای نیست و هراس‌آفرینی‌های رسانه‌ای نمی‌تواند این اصل را خدشه‌دار کند.

۲) جمهوری اسلامی از حقوق هسته‌ای خود کوتاه نمی‌آید و ۲۰ سال اثبات این مهم کافی است.

۳) جمهوری اسلامی آزموده‌های پیشین خود را در موضوع برجام دوباره نخواهد آزمود و جز به راستی‌آزمایی و تضمین‌های عملی راضی نخواهد شد.

۴) تحریم‌های غیرانسانی علیه مردم ایران باید به گونه‌ای برداشته شوند که ساکن آینده کاخ سفید، کنگره و سنا و هیچ نهاد حقیقی و حقوقی در آمریکا به صرف ماجراجویی نتواند بار دیگر کارزارتحریمی به راه انداخته و ایران را تحت فشار قرار دهد.

تیم مذاکره‌کننده دولت سیزدهم وین را نه عرصه جنگ و جدال و نه کعبه آمال کشور قرار داده، بلکه با رویکردی که ریشه در دیدگاه های رهبر معظم انقلاب دارد تلاش خواهد کرد، تضمینی اساسی‌تر از امضای آن مقام خارجی و راستی‌آزمایی معقول‌تر از توافقات روی کاغذ به دست آورد و دغدغه‌های رهبری را در مقام عمل اجرایی سازد.