بررسی های گوناگون نشان می دهد که فعالیت های مربوط به توسعه علم، فناوری و نوآوری به عنوان پیشران های اصلی بهره وری و رشد اقتصادی محسوب می شود و به طور قابل توجهی موجب توسعه اقتصادی و بهبود سطح زندگی افراد جامعه می شود. به همین دلیل دولت ها و سازمان های بین المللی، همواره به بهره گیری از شیوه های مختلف و در ابعاد گوناگون سنجش و ارزیابی علم، فناوری و نوآوری را در دستور کار خود قرار می دهند. بررسی وضعیت علم و فناوری در ایران، در اسناد برنامه های سوم و چهارم توسعه و ارزیابی چهارساله اول برنامه سوم توسعه و نیز، مطالعات تطبیقی نشان می دهد که ساختار مناسب علوم و فناوری در کشور نیاز به بررسی هر چه بیشتر دارد.
کلیدواژه: علم و فناوری، نوآوری، فناوری های همگرا
ضرورت و اهداف پژوهش
زیست بوم علم، فناوری و نوآوری یکی از ارکان اقتصاد دانش بنیان در جوامع توسعه یافته امروزی است. تحقیقات انجام شده در خصوص توسعه که تجربه جوامع مختلف نیز آن را تأیید می کند، نشان می دهد توسعه متوازن و پایدار در زمینه های مختلف اقتصادی و اجتماعی، بر توسعه علم و فناوری مبتنی است. تحقق این امر نیازمند فرایند کلان و گسترده ای شامل سیاست گذاری، تعیین راهبردها، برنامه ریزی منظم و دقیق و اجرای علمی، کامل و مؤثر این فرایند است. در ایران طی سال های گذشته متناسب با روندهای جهانی و نیاز کشور به گذار به اقتصاد دانش بنیان و با توجه به تأکید سطوح عالی سیاسی به دانش بنیان شدن اقتصاد کشور، همواره لزوم حمایت از فعالیت های اقتصادی فناورانه احساس می شده است. به طورکلی توسعه و تکامل زیست بوم علم، فناوری و نوآوری در ایران دارای چهار موج است. موج اول، توسعه آموزش عالی و انتشارات علمی (از سال ۱۳۶۹)، موج دوم، توسعه پژوهش و فناوری های نوظهور (از سال ۱۳۷۹)، موج سوم، گذار به اقتصاد دانش بنیان و مبتنی بر نوآوری (از سال ۱۳۸۹) و موج چهارم ایجاد تنوع در زیست بوم نوآوری و کارآفرینی (از سال ۱۳۹۵).
مهم ترین اقدامات و برنامه ها در زمینه توسعه زیست بوم علم، فناوری و نوآوری
در سال های اخیر اقدامات و برنامه های بسیاری در زمینه توسعه زیست بوم علم، فناوری و نوآوری انجام شده است که مهم ترین آن ها شامل موارد ذیل است:
-
سیاست های مکمل توسعه شرکت های دانش بنیان: در این سیاست ها ضمن بهره گیری کامل از ظرفیت های حمایتی قانون دانش بنیان و برنامه های حمایتی و توانمند ساز برای این شرکت ها، برنامه های مکملی مانند حمایت از توسعه صنایع دیجیتال و خلاق و برنامه های بازارسازی برای شرکت های دانش بنیان در دستور کار قرارگرفته است.
-
سیاست های مکمل باهدف ارتقای توان سرمایه انسانی دانشی: در این سیاست ارتقای توان مهارتی دانشجویان کشور در حوزه های فنی و مهارت های اجتماعی از طریق ایجاد مکانیسم هایی مانند مدارس اشتغال در دانشگاه های مختلف و برگزاری بوت کمپ های تخصصی و عمومی موردتوجه قرار داشته است.
-
ایجاد تنوع در زیست بوم استارتاپی و نوآوری کشور: از سال ۱۳۹۳ توسعه مراکز نوآوری و شتاب دهنده های نوآوری در کشور آغاز شد. در نسل اول این سیاست بیش از ۱۱۳ مرکز نوآوری با همکاری مرکز نوآوری پارک علم و فناوری شهرهای مختلف کشور، دانشگاه های بزرگ کشور، شهرک های علمی و تحقیقاتی، مراکز رشد، برج های فناوری، شتاب دهنده های نوآوری و سایر دستگاه های اجرایی کشور تأسیس شده است.
نقاط قوت و ضعف نظام علم، فناوری و نوآوری ایران
بر اساس دو گزارش معتبر بین المللی آنکتاد (۲۰۱۶) تحت عنوان «مروری بر سیاست های علم، فناوری و نوآوری جمهوری اسلامی ایران» و جدیدترین گزارش شاخص جهانی نوآوری که در سال ۲۰۱۹ توسط WIPO منتشرشده است نقاط ضعف و قوت نظام علم، فناوری و نوآوری ایران شامل موارد ذیل هستند:
-
نقاط قوت بر اساس گزارش آنکتاد (۲۰۱۶): برخی از مواردی که در این گزارش آمده شامل افزایش تعداد دانش آموختگان از ۱۷۸ نفر در سال ۱۳۸۴ به ۷۷۰ هزار نفر در سال ۱۳۹۶، توازن جنسیتی در آموزش عالی و افزایش تعداد پارک های علم و فناوری از یک پارک در سال ۱۳۸۰ به ۴۵ پارک در ۱۳۹۷ هستند.
-
نقاط ضعف بر اساس گزارش آنکتاد (۲۰۱۶): برخی از این موارد که در این گزارش به آن اشاره شده، ارتباط ضعیف شرکت های واقع در پارک های علم و فناوری با صنعت، نرخ پائین هزینه تحقیق و توسعه به تولید ناخالص داخلی و سهم پائین محصولات با فناوری پیشرفته هستند.
-
نقاط قوت بر اساس گزارش شاخص جهانی نوآوری (۲۰۱۹): نقطه قوت اصلی ایران، نرخ کارایی نوآوری است که ایران در این معیار، در رتبه ۱۱ ام قرار دارد.
-
نقاط ضعف بر اساس گزارش شاخص جهانی نوآوری (۲۰۱۹): بیشتر نقاط ضعف جمهوری اسلامی ایران در شاخص جهانی نوآوری مربوط به ابعاد مربوط به قسمت ورودی های شاخص جهانی نوآوری است؛ مانند رتبه ۱۰۶ پیچیدگی بازار
اثر تحریم های بین المللی در توسعه فناوری
ایران پس از انقلاب اسلامی بنا به دلایل و بهانه های مختلف در معرض تحریم های یک جانبه آمریکا و شورای امنیت سازمان ملل و اتحادیه اروپا نیز قرار گرفت. تحریم های اعمال شده علیه ایران از جنبه های مختلف بر کشور اثرگذار بوده که بسیاری از این اثرات توسط محققان مختلف در داخل و خارج کشور مورد ارزیابی قرارگرفته است. نتایج این ارزیابی ها نشان می دهد که علی رغم قدمت تحریم ها در کشور، متأسفانه هنوز از فرصت های ایجادشده فراروی مؤسسات و شرکت های دانش بنیان برای تقویت بنیه اقتصادی و مقابله با تحریم استفاده مناسبی نشده است؛ علاوه بر این کشور ما علی رغم حجم بالای پژوهش های دانشگاهی که خروجی آن در تعداد انتشارات علمی قابل مشاهده است، به دلیل ضعف ساختاری در تحقیقات کاربردی و صنعتی و عدم توانمندی در تبدیل این تحقیقات به محصولات فناورانه نسبت به کشورهای رقیب در منطقه جایگاه مناسبی ندارد. تحریم های اعمال شده، به سه طریق می توانند دارای اثرات منفی بر توسعه فناوری در ایران باشند:
-
اثرات مستقیم بر فناوری های خاص: تحریم هایی که مستقیماً بخش های صنعتی خاصی را هدف قرار داده اند مانند فناوری های تسلیحاتی یا دوگانه همچون فناوری هسته ای؛
-
اثرات غیرمستقیم بر فضای کسب وکار شرکت های دانش بنیان: تحریم های سرمایه گذاری، بانکی، اعتباری، ارزی و… که با تیره کردن فضای کسب وکار و افزایش خطرپذیری، رقابت پذیری شرکت های داخلی را کاهش می دهند؛
-
اثرات یخ زدگی فضای عمومی: منظور از یخزدگی، آثار سوء ناشی از فضای امنیتی ملتهب شکل گرفته علیه ایران در کشورهای غربی به واسطه تحریم ها است.
تحریم ها علاوه بر اثرات منفی، می تواند دارای اثرات مثبت هم باشد که ازجمله می توان به تقویت روحیه خودباوری و خوداتکائی، کاهش رقابت با شرکت های بزرگ و چندملیتی و همچنین افزایش نوآوری به دلیل محدودیت ها اشاره کرد.
پیشنهاداتی برای بهبود زیست بوم علم، فناوری و نوآوری در ایران
باوجود تحریم ها و همچنین کمبودهایی که در زمینه علم، فناوری و نوآوری در ایران وجود دارد اما با توجه به پیشرفت های ایران در سال های اخیر و با توجه به ظرفیت های گران بهای موجود می توان این زیست بوم را بهبود بخشید لذا به همین منظور پیشنهاداتی ارائه می شود:
-
توجه هم زمان به سیاست های DU و STI: در کنار توجه به سیاست های STI که بر فعالیت های تحقیقاتی متمرکز هستند و دانشگاه ها و پژوهشگاه ها را در مرکز توجه خود قرار داده اند، باید به سیاست های DU که یادگیری فناورانه از طریق تجربه و تعامل را موردتوجه قرار می دهند و بنگاه های صنعتی و تولیدی را پیشران توسعه فناوری و نوآوری می دانند، توجه چشمگیری شود؛
-
توجه به نوآوری های فراگیر: در کشورهای درحال توسعه سیاست نوآوری باید بیشتر بر نوآوری های فراگیر و اشاعه آن ها متمرکز شود. نوآوری هایی فراگیر هستند که از حیث درآمد و ایجاد اشتغال به اقشار کم درآمد جامعه سود برسانند؛
-
توجه به نهادهای پایه: تمرکز سیاست ها باید از مداخلات گزینشی در سطح خرد و میانی به سوی بهبود عملکرد نهادهای پایه بازار انتقال یابد. راهبری بازارهای مالی، سیاست رقابتی، تسهیل رویه های کسب وکار، اصلاح حقوق مالکیت، اصلاحات در بازار در تسریع فرآیند یادگیری و انتقال منابع به سوی کاربردهای بهره ورتر اهمیت دارند.
