با گذشت زمان و اکنون که به پایان قرارداد برجام نزدیک می‌شویم دروغ‌های مخفی شده از سوی ظریف این روزها دوباره بازخوانی می‌شود و کم‌کم از اتفاقی که برای ایران در زمان روحانی به دست ظریف افتاده است رونمایی می‌کنند، این رونمایی در این زمان به چه معنا است؟
با قرار گرفتن در اوج جنگ، این روزها از زمان نداشتن برای قراردادی سخن به میان است که اگر برخی خواسته‌های دشمن در این قرارداد عملی نشود ایران روزهای بدی را پشت سر خواهد گذاشت. مکانیسم ماشه که در زمان دولت آقای روحانی، وزیر امور خارجه با اطمینان کامل در آخرین روزهای دولت اعلام کرد چنین مطلبی در برجام قید نشده است و با پایان برجام ایران متحمل هیچ ضرر و تحریمی نخواهد شد.
یادآوری مکانیسم ماشه در این دوره زمانی عمدتاً به دلیل نگرانی غرب از پایان محدودیت‌های اعمال‌شده علیه ایران و تحولات منطقه‌ای است. از سوی دیگر، استفاده از این سازوکار به‌عنوان ابزار سیاسی برای فشار بر ایران و ممانعت از دستیابی این کشور به مزایای برجام، نقش مهمی در این یادآوری‌ها دارد.
مکانیسم ماشه یا اسنپ بک چیست؟
مکانیسم ماشه (Trigger Mechanism) یا اسنپ‌بک (Snapback) مفهومی در حوزه‌ی حقوق بین‌الملل است که به‌طور خاص در چارچوب قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل متحد مطرح می‌شود. این مکانیسم به اعضای مشارکت‌کننده در برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) اجازه می‌دهد که در صورت تخطی ایران از تعهداتش، تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران به‌طور خودکار بازگردانده شوند. در ادامه، این سازوکار را به‌تفصیل توضیح می‌دهم:
پیشینه مکانیسم ماشه
در سال 2015، توافق برجام میان ایران و گروه 1+5 (آمریکا، روسیه، چین، فرانسه، بریتانیا و آلمان) به امضا رسید. برای رفع تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران، قطعنامه 2231 توسط شورای امنیت تصویب شد. این قطعنامه، تحریم‌های شورای امنیت را لغو کرد و چارچوبی برای نظارت بر اجرای تعهدات ایران تعیین نمود.
برای جلوگیری از سوءاستفاده یا تخطی از توافق، مکانیسمی در قطعنامه پیش‌بینی شد که در صورت اعتراض هر عضو برجام به اجرای تعهدات ایران، فرآیندی آغاز می‌شود که می‌تواند منجر به بازگشت خودکار تحریم‌ها شود. این سازوکار به دلیل سرعت و غیرقابل‌وتو بودن، به مکانیسم “ماشه” یا “اسنپ‌بک” معروف شده است.
چگونگی عملکرد مکانیسم ماشه
1. ارائه شکایت:
اگر یکی از اعضای برجام (مثلاً آمریکا، فرانسه، یا چین) معتقد باشد که ایران به تعهدات خود عمل نکرده، می‌تواند شکایتی به کمیسیون مشترک برجام ارائه کند.
2. بررسی در کمیسیون مشترک:
این کمیسیون، که شامل تمام طرف‌های برجام است، 15 روز فرصت دارد تا این شکایت را بررسی و راه‌حلی پیدا کند. این مهلت می‌تواند با توافق طرفین تمدید شود.
3. ارجاع به شورای امنیت:
اگر در کمیسیون مشترک توافقی حاصل نشود، کشور شاکی می‌تواند موضوع را به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع دهد.
4. رأی‌گیری در شورای امنیت:
شورای امنیت موظف است طی 30 روز درباره قطعنامه‌ای رأی‌گیری کند که آیا تحریم‌ها علیه ایران همچنان تعلیق بماند یا خیر.
5. بازگشت خودکار تحریم‌ها:
اگر قطعنامه‌ی پیشنهادی برای ادامه تعلیق تحریم‌ها تصویب نشود (یعنی یکی از اعضای دائم شورای امنیت مثل آمریکا، روسیه یا چین آن را وتو کند)، تمامی تحریم‌های سازمان ملل که پیش از برجام اعمال شده بودند، به‌طور خودکار بازخواهند گشت.
ویژگی‌های کلیدی مکانیسم ماشه
– غیرقابل‌وتو بودن: بازگشت تحریم‌ها نیازی به رأی مثبت ندارد؛ بلکه فقط وتو نکردن کافی است. که آمریکا با استفاده از حق وتو تا کنون بسیاری از قوانین و تصمیمات شورای امنیت را اغو کرده است. آخرین بار تصمیم برای آتش بس جنگ غزه بود که با رای افراد حاضر در سازمان ملل پذیرفته شد اما آمریکا با حق وتوی خود اجازه خاموش شدن این آتش را نداد.
– خودکار بودن: اگر شکایت به نتیجه نرسد، تحریم‌ها به‌طور خودکار بازگردانده می‌شوند. ظریف در این خصوص با جدیت تمام اعلام کرد که چنین اتفاقی نخواهد افتاد و این نکته در برجام ذکر نشده است و برداشت از حرف مقامات است.
– دامنه تأثیر: شامل تمامی تحریم‌های پیش از برجام می‌شود، از جمله تحریم‌های مرتبط با تسلیحات، موشک‌های بالستیک، و فعالیت‌های هسته‌ای.
بحث‌های حقوقی و سیاسی پیرامون مکانیسم ماشه
– مخالفان: برخی کشورها، از جمله روسیه و چین، معتقدند که این سازوکار به یک کشور اجازه می‌دهد توافق را به‌طور یک‌جانبه مختل کند. همچنین، با خروج آمریکا از برجام در سال 2018، برخی کشورها مشروعیت استفاده واشنگتن از این مکانیسم را زیر سؤال برده‌اند.
– حامیان: کشورهای مدافع این مکانیسم، به‌ویژه آمریکا، آن را ابزاری ضروری برای اطمینان از پایبندی ایران به تعهداتش می‌دانند.
کاربرد مکانیسم ماشه توسط آمریکا
در سپتامبر 2020، دولت آمریکا به ریاست دونالد ترامپ، با وجود خروج از برجام در سال 2018، اعلام کرد که قصد دارد مکانیسم ماشه را فعال کند. این اقدام با واکنش منفی سایر اعضای برجام روبه‌رو شد، زیرا آنها معتقد بودند آمریکا دیگر نمی‌تواند به عنوان “عضو مشارکت‌کننده” در برجام عمل کند.
مکانیسم ماشه ابزاری قدرتمند در دیپلماسی بین‌المللی است که بازگشت سریع تحریم‌ها را ممکن می‌سازد. با این حال، کاربرد و تفسیر آن به دلیل پیچیدگی‌های حقوقی و سیاسی، همواره موضوع بحث و اختلاف بوده است.
چرا مکانیسم ماشه بر سر زبان‌ها افتاد؟
در گفتگوی ویژه خبری عراقچی از پایان مهلت برجام سخن گفت. از زمانی کوتاه و یکساله که باید مذاکرات جدید را راه انداخت و تصمیمات جدید را گرفت. زیرا که اگر تصمیمات در برجام عملی نشود با پایان این قرارداد کشورهای اروپایی به سمت اسنپ بک رفته و بعد از این اتفاق اوضاع سختی در انتظار ایران خواهد بود. و این یادآوری ناشی از تحولات خاصی در عرصه‌های دیپلماتیک و بین‌المللی است.
