مطالعات در جهان غرب عمدتاً به‌صورت تألیف کتاب و مقاله و انجام پروژه‌های تحقیقاتی و هم چنین توسعه و تحقیق و اجرای کنفرانس و نیز سیاست‌پژوهی کلیسایی در واتیکان برای فهم حال و آینده خدمات و مخاطرات هوش مصنوعی برای الهیات مسیحی – یهودی و مسیحیت کلیسایی بوده است.
پیشرفت روزافزون «هوش مصنوعی» و استقبال متخصصان و مردمان عادی از آن و نیز پیشروی سنگر به سنگر در عرصه‌های مختلف فنی، فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و به‌ویژه بهره‌مندی‌های خاص و منحصربه‌فرد از هوش مصنوعی که به جهان سیاست و امور دفاعی، امنیتی، نظامی و انتظامی هم کشیده شده است؛ همه و همه، موجب شده تا ظهور و بروز هوش مصنوعی و کاربست‌های نرمال و مفید آن در امور فنی، مهندسی، کشاورزی، بهداشت و درمان و پزشکی، بازار، ارتباطات بینافردی و بیناگروهی در حوزه عمومی و جامعه مدنی و مراکز علمی و پژوهشی و فضای رسانه‌ای و شبکه‌های اجتماعی و افکار عمومی و استفاده‌های غیرنرمال و مضر در امور حراستی، امنیتی، دفاعی، نظامی، و تروریسم و جنگ‌های فوق مدرن با پهپادها و ریز پرنده‌ها، نوعی هراس اخلاقی – فرهنگی (cultural- moral panic) یا احساس مخاطره جدی و نگرانی عمیق افکار عمومی از پیامدها و نتایج آن به وجود بیاید.
یکی از این حوزه‌های فرهنگی مهم که می‌تواند و ممکن است به‌صورت جدی در اکنون و به‌ویژه در آینده نزدیک و دور، مورد تهدیدات فنی – فرهنگی هوش مصنوعی واقع شود، حوزه استراتژیک «دین» و توابع آن از فرهنگ دینی تا دین گرایی فردی و دین ورزی گروهی، دین نگری جمعی، اجتماعات دینی، آیین‌های مذهبی و نهادها و سازمان‌های دینی و ساختارها و سامانه‌های دینی است.
از آن جا که این حوزه هم شامل متون دینی و هم حاوی سنت‌ها و رسم‌ها و کردارهای دینی و هم دربردارنده فرم و محتواهای اجتماعی – دینی و هم قابل تسری به فضاها و مکان‌های دینی مانند مسجد، معبد، کلیسا، کنیسه، خانقاه و مدارس علمیه دینی است، لذا به تبع اینها هوش مصنوعی و کاربست‌های مثبت و منفی، مضر و مفید و سلبی و ایجابی آن در حوزه دین و توابع و الحاقات و ضمائم فرهنگی آن می‌تواند مورد تأمل جامعه‌شناختی قرار گیرد و نسبت به آن تحلیلِ فرهنگی – اجتماعی هم زمان برای اکنون و آینده‌پژوهانه برای آینده ارائه شود. نوشتار حاضر با این طرح مسئله شکل‌گرفته است و لذا تلاش شده تا مباحث مقدماتی اما مبنایی درباره نسبت دین و هوش مصنوعی و خطرات و مخاطرات و فرصت‌ها و تهدیدهای آن به صورتی فشرده شده و محدود مورد پرسش و بحث قرار گیرد.
پرسش‌هایی درباره نسبت هوش مصنوعی و فرهنگ دینی
گفتیم که در مواجهه هوش مصنوعی و دین گرایی باید از فرصت و تهدید سخن گفت؛ اینجا محملی برای طرح چند پرسش درباره خدمات و مخاطرات هوش مصنوعی برای دین و نیز کاربردها و کارکردهای آن و هم چنین در باره پیش‌بینی‌ها و راهبردهای محتمل و متصور مرتبط برای مواجهه علمی، منطقی و واقع‌گرایانه با هوش مصنوعی در سپهر دین است. و اما چند نمونه از این پرسش‌ها:
هوش مصنوعی با دین چه می‌کند؟ (خطرات)
هوش مصنوعی برای دین چه می‌کند؟ (خدمات)
دین‌گرایان و دین‌باوران از هوش مصنوعی چگونه می‌توانند استفاده کنند؟ (کارکردها)
چگونه می‌توان هوش مصنوعی را در خدمت امر دینی درآورد؟ (کاربردها)
چگونه می‌توان از خطرات و مخاطرات هوش مصنوعی در حوزه دین کاست؟ (پیش‌بینی‌ها و سیاست‌ها و راهبردها)
چگونه می‌توان یک دین هوشمند مصنوعی پیشرفته مناسب داشت؟ (مهندسی)
به این پرسش‌های شش‌گانه در ادامه این نوشتار پاسخ خواهیم داد. پیش از آن سودمند است تصویری از ساختار – ریختار هوش مصنوعی داشته باشیم تا فهم بهتر و دقیق‌تری هم از نسبت هوش مصنوعی و دین و این پرسش‌ها به دست آوریم. این تصویر قطعاً فنی نیست؛ یعنی در باره ماهیت ذاتی و تکنولوژیک و میکانیک هوش مصنوعی چیزی نمی‌گوید، بلکه عمدتاً یک برداشت فرهنگی و روایت اجتماعی از هوش مصنوعی است.
ماهیت فنی – فرهنگی هوش مصنوعی
هوش مصنوعی پیشرفته‌ترین ماشین و جانشین هوش طبیعی انسان و ادامه فنی – منطقی آن است. سازه‌های هوش مصنوعی شامل ماشین محاسبه و ارتباط (کامپیوتر و موبایل)؛ انسان – ماشین یا انسان ماشین نما (cyborg)؛ ماشین – انسان یا ماشین انسان‌نما (robot)است. ساختار هوش مصنوعی را می‌توان به‌صورت منطق (طرز تفکر)؛ الگوریتم (نحوه حل مسئله) و زبان (نحوه عمل) تصور کرد. ریختار هوش مصنوعی نیز به‌صورت: «آگاهی+ اراده+ تصمیم+ احساس+ عمل» است. سامان هوش مصنوعی نیز به شکل: انسان افزار + سازمان افزار+ نرم‌افزار + سخت‌افزار است.
اما نمونه‌های پرکاربرد هوش مصنوعی را می‌توان به‌صورت: «چت جی پی تی، سرچ انجین، مایکروسافت ورد، گوگل، ادوب کانکت، اسکایپ، چت‌روم، پلتفرم‌ها، اتوکد، فتوشاپ، متاورس، آواتار، بازی‌های کامپیوتری، ایمیل، ای بای، کلاب‌هاوس، یوتیوب، اینستاگرام، پرینتر سه‌بعدی، اندروید، جاوا، اتوماسیون، ای بوک و نتفلیکس» در زندگی روزمره دید. حوزه‌های کاربرد هوش مصنوعی هم شامل: «مکانیک، مهندسی، پزشکی، رسانه، هوا – فضا، صنایع دفاعی و نظامی، معماری و شهرسازی، تجارت و کسب‌وکار، تفریح و سرگرمی و اوقات فراغت، مدیریت صنعتی و بازرگانی و اداری، هواشناسی، ترابری و آموزش و پژوهش» است.
هوش مصنوعی می‌تواند «تخیل علمی دینی» ما درباره «خلقت خداوند» یعنی خلق جهان هستی و جهان انسان را گسترش دهد. هوش مصنوعی می‌تواند «تخیل علمی – دینی» ما درباره «خلقت خداوند» یعنی خلق جهان فرشتگان و جهان شیاطین را نیز گسترش دهد.
در همه این فضاهای فیزیکی – مجازی برساخته شده توسط هوش مصنوعی، کاربران عادی و متخصص در عرصه‌های فرهنگی، فنی، علمی، پژوهشی، آموزشی، اقتصادی و اجتماعی به طرز عملی بهره‌مند از خدمات هوش مصنوعی‌اند. هرچند این بهره‌مندی بستگی زیادی به کمیت و کیفیت سواد رسانه‌ای (media literacy) به طور عمومی، توانایی عمومی کارکردن با اینترنت و مهارت داشتن برای استفاده از فضای مجازی و سواد هوش مصنوعی (literacy AI) یا مهارت فنی لازم برای کاربست هوش مصنوعی در امور نظری و عملی، دارد و همچنین وابسته به کمیت و کیفیت جامعه و سطح تکنولوژی و آموزش فنی لازم است.
فارغ از این واریانس‌های فنی – فرهنگی که از جامعه‌ای به جامعه دیگر متفاوت است و قطعاً بر نحوه توانش هوش مصنوعی در تأثیرگذاری بر فرهنگ دینی آن جامعه نیز به طرزی متفاوت مؤثر خواهد بود، در کلیت خود، سوادهای رسانه‌ای و هوش مصنوعی می‌توانند منشأ خدمات و مخاطراتی برای فرهنگ دینی باشند. کمی بعد توضیح بیشتری در این باره خواهیم داد اما پیش از آن لازم است از زاویه‌ای دیگر نسبت کاوی هوش مصنوعی و فرهنگ دینی مورد ملاحظه قرار گیرد.
نسبت کاوی هوش مصنوعی و فرهنگ دینی
این نسبت از چند منظر قابل‌پیگیری است: اول از منظر ماهیت الهیات هوش مصنوعی این که از منظر الهیات (theology) ماهیت بحث علمی، عقیدتی، فرهنگی و ایدئولوژیکی در دفاع از خداوند و دین و دیانت و آخرت چگونه است و چگونه خواهد شد. دوم در الهیات هوش مصنوعی، این بحث مطرح است که حسب تأثیرپذیری الهیات از هوش مصنوعی و از لحاظ فنی و فرهنگی، تأثیرات مناسب یا نامناسب هوش مصنوعی بر حوزه‌های الهیاتی، چگونه خواهد بود. مثلاً باید مشخص شود که تصور از خداوند و دین، نحوه فهم دیانت و دنیا و آخرت، نحوه عمل دینی، سبک زندگی دینی، دانش و آگاهی دینی، باورهای دینی، تجربه زیسته دینی، انجام شعائر و مناسک و آیین‌های مذهبی همچون زیارت و دعا و نماز به چه شکلی خواهد بود. سوم از منظر انسان و جامعه‌شناسی دینی هوش مصنوعی؛ این که چگونه می‌توان از آموزه‌های دینی و اخلاق دینی برای «اخلاق‌مند کردن کاربست هوش مصنوعی» استفاده کرد و نیز این که چگونه می‌توان از هوش مصنوعی برای پیشبرد دین و دیانت و بهبود زندگی دینی استفاده کرد.
این دغدغه‌ها متأسفانه هنوز کمتر از آنچه شایسته بحث بوده، موردتوجه دانش‌پژوهان مطالعات دین قرار گرفته است. با این وصف تلاش‌هایی هم برای فهم این نسبت صورت گرفته است که با نگاهی به جریان جاری مطالعات الهیات و هوش مصنوعی در جهان و ایران می‌توان این وضعیت را بهتر نشان داد.
برای نمونه مطالعات در جهان غرب عمدتاً به‌صورت تألیف کتاب و مقاله و انجام پروژه‌های تحقیقاتی و هم چنین توسعه و تحقیق و اجرای کنفرانس و نیز سیاست‌پژوهی کلیسایی در واتیکان برای فهم حال و آینده خدمات و مخاطرات هوش مصنوعی برای الهیات مسیحی – یهودی و مسیحیت کلیسایی بوده است.
مطالعات در ایران اسلامی نیز شامل چند نوع مطالعه است؛ مطالعات دانشگاهیان به‌صورت: پایان‌نامه‌های دانشجویی، نشست‌های علمی و کارگاه‌های آموزشی؛ مطالعات حوزویان به شکل پایان‌نامه‌های طلاب، نشست‌های علمی و عقیدتی و کارشناسی و کارگاه‌های دانش‌افزایی و مهارت‌افزایی، انجام پروژه، تحقیق و توسعه و سیاست‌پژوهی برای حال و آینده هوش مصنوعی و دین اسلام و تشیع؛ مطالعات حکومتی به‌صورت اجرای پروژه، تدوین گزارش سیاستی، تحقیق و توسعه، سیاست‌پژوهی و سیاست‌گذاری برای کنترل هوش مصنوعی و یا کاربست آن در حوزه فرهنگ دینی و مطالعات رسانه‌ای عمدتاً به شکل گزارش خبری و یادداشت و…
با این حال همان‌گونه که گفته شد، پرسش‌های مهم که مرتبط با فهم ماهیت و کارکرد و مکانیزم اثرگذاری هوش مصنوعی بر فرهنگ دینی است، آن گونه که مدنظر ما در این جستار مختصر بوده و طرح بحث نیز شده است، کمتر کاویده و مورد تأمل بوده است.
پاسخ‌های مقدماتی و مبنایی برای پرسش‌ها
پرسش ۱: هوش مصنوعی با دین چه می‌کند؟ (خطرات)
هوش مصنوعی می‌تواند یک ادبیات علمی – تخیلی به سبک «ساینس فیکشن‌های سینمایی هالیوودی» را ایجاد کند. مثلاً در مورد «ماهیت فرمی – محتوایی بهشت و جهنم و برزخ و رستاخیز و جهان پسامرگ و جهان فرشتگان و شیاطین، اکنون از طریق «گوگل کروم» موبایل هوشمندتان بخواهید از «چت جی پی تی» بپرسد: «بهشت و جهنم» چه شکلی است؟ آنجا چگونه جایی است؟ از کجا آمده‌ایم و به کجا می‌رویم؟ در آن تصویری علمی – تخیلی و فوق پیشرفته از «خلقت هوشمند مصنوعی جهان و انسان» برخلاف دانش مندرج در متون مقدس ادیان ابراهیمی نمایش داده شود. در این صورت ما با روایت‌هایی متفاوت از «خدای خالق» و «جهان و انسان مخلوق» و جهان آخرت» مواجه خواهیم شد که تمام تصورات سنتی و کلاسیک باورمندان یهودی و مسیحی و اسلامی یعنی «فراروایت متون مقدس» را به هم خواهد ریخت و اگر نهادهای علمی، عقیدتی و تبلیغی ادیان ابراهیمی یعنی نهاد و سازمان روحانیت رسمی نتوانند مواجهه منطقی، علمی، عقیدتی و گفتمانی مناسبی با این روایت‌های «الهیات هوشمند مصنوعی» داشته باشند، قطعاً با «تشکیک و تردید دینی و عقیدتی و معرفتی» گسترده و متزلزل کننده‌ای در میان باورمندان و دین‌گرایان و دین‌باوران مواجه خواهیم شد که بیشترین ضربه را به «اعتبار علمی – عقیدتی متون مقدس ادیان ابراهیمی» و «نهاد دین» در جامعه و حوزه عمومی و جهان رسانه و جهان علم وارد خواهد کرد.
پرسش ۲:هوش مصنوعی برای دین چه می‌کند؟ (خدمات)
هوش مصنوعی می‌تواند «تخیل علمی دینی» ما درباره «خلقت خداوند» یعنی خلق جهان هستی و جهان انسان را گسترش دهد. هوش مصنوعی می‌تواند «تخیل علمی – دینی» ما درباره «خلقت خداوند» یعنی خلق جهان فرشتگان و جهان شیاطین را نیز گسترش دهد. هوش مصنوعی می‌تواند «دانش عمومی دینی» ما درباره «خلقت این جهان و آن جهان» را افزایش دهد. هوش مصنوعی می‌تواند «دانش علمی – دینی» ما درباره «خلقت خداوند» یعنی خلق جهان و انسان را تقویت کرده و مستندسازی تصویری کند. هوش مصنوعی می‌تواند «اعتقاد دینی – علمی» ما درباره «قدرت خداوند» در خلقت، مهندسی و مدیریت جهان را گسترش دهد. هوش مصنوعی می‌تواند «فرهنگ دینی» یعنی ارزش‌ها، باورها، هنجارها، سنت‌ها، آموزه‌ها آیین‌های دینی را به‌صورت پیشرفته آن با شرایط کنونی جهان و جامعه و فرهنگ مدرن و شئون انسان دین‌باور مدرن شده کنونی، بازآفرینی و بازسازی و مناسب‌سازی کند. هوش مصنوعی می‌تواند «قدرت خدا و خلقت جهان و انسان و جهان آخرت و متن‌های مقدس» را در «موبایل هوشمند» شما جای دهد!
پرسش ۳:دین گرایان و دین‌باوران از هوش مصنوعی چگونه می‌توانند استفاده کنند؟ (کارکردها)
پرسش ۴:چگونه می‌توان هوش مصنوعی را در خدمت امر دینی درآورد؟ (کاربردها)
داشتن «سواد رسانه‌ای» یعنی سواد اولیه لازم برای کار با کامپیوتر و رسانه و پلتفرم‌های هوشمند و استفاده از آنها و «سواد هوش مصنوعی» یعنی سواد ثانویه ضروری برای آشنایی با طرز کار هوش مصنوعی و استفاده از آن و «سواد دینی» یعنی داشتن اطلاعات مبنایی لازم درباره خداوند و دین و «رسانه دینی هوشمند» و «دین رسانه‌ای هوشمند»، پیش‌شرط اصلی و گام اول برای هرگونه تماس با «هوش مصنوعی» است. دومین گام، ایجاد «رسانه دینی هوشمند» یعنی پلتفرمی برای تبلیغ و ترویج اطلاع‌رسانی و آموزش دینی و «دین رسانه‌ای هوشمند» یعنی طرح و برنامه‌ای برای تأمین محتواهای رسانه دینی هوشمند جهت بهره‌مندی از «هوش مصنوعی» است. در سومین گام، می‌توان از هوش مصنوعی برای ایجاد یک «فرهنگ دینی هوشمند مصنوعی» استفاده کرد. با استفاده از یک «فرهنگ دینی هوشمند مصنوعی» می‌توان سازه‌ها، فضاها و برنامه‌های دینی هوشمند مصنوعی مانند مساجد هوشمند، نرم‌افزارهای دینی هوشمند، کاربران دینی هوشمند، کارگزاران دینی هوشمند، متون دینی هوشمند، سایت‌های دینی رسانه‌ای هوشمند و… را ایجاد کرد. ایجاد زیرساخت‌های فنی، فرهنگی و علمی برای ایجاد «دین هوشمند مصنوعی» و «هوش مصنوعی دین‌مند» از لوازم ضروری کاربرد هوش مصنوعی در «جهان دینی» است.
پرسش ۵:چگونه می‌توان از خطرات و مخاطرات هوش مصنوعی در حوزه دین کاست؟ (پیش‌بینی‌ها و سیاست‌ها و راهبردها)
پرسش ۶:چگونه می‌توان یک دین هوشمند مصنوعی پیشرفته مناسب داشت؟ (مهندسی)
باید چند گام برداشت. گام اول، سیاست‌پژوهی «دین هوشمند مصنوعی» است؛ یعنی این که دین هوشمند مصنوعی چگونه است و چگونه می‌تواند باشد؟ گام دوم، سیاست‌پژوهی «هوش مصنوعی دین‌مند» است؛ یعنی این که هوش مصنوعی دین‌مند چگونه است و چگونه می‌تواند باشد؟ گام سوم، سیاست‌گذاری علمی، فنی و فرهنگی برای آماده‌سازی ذهنی و عقیدتی افکار عمومی و اجتماعات دینی و نهادها و سازمان‌های دینی و ایجاد زیرساخت‌های فنی – فرهنگی مناسب است. گام چهارم، تدوین برنامه توسعه «دین هوشمند مصنوعی» و «هوش مصنوعی دین‌مند» است. باید به یاد داشته باشیم که ما هنوز در مرحله صفر این گام‌ها هستیم!
پرسش‌هایی برای مطالعات آینده‌پژوهی الهیات هوش مصنوعی
صرف توجه به تأثیر و نسبت هوش مصنوعی و فرهنگ دینی برای زمانه تاریخی و زمینه اجتماعی حال حاضر کفایت نمی‌کند، بلکه باید آینده‌نگری و آینده‌شناسی این نسبت را هم کاوید و این خود مستلزم تأملی از جنس علمی – تخیلی است. پس این جا باید از تخیل علمی – پژوهشی‌مان برای طرح چند پرسش استراتژیک بهره‌مند شویم؛ لذا برای نمونه می‌توانیم بپرسیم: خدای هوش مصنوعی (خدا در تصویرپردازی هوش مصنوعی) و «خدای هوشمند مصنوعی» (خدای مخلوق هوش مصنوعی) چگونه خدایی است؟ «خلقت هوشمند مصنوعی خداوند» یعنی (خلقت جهان – انسان – آخرت – ملکوت توسط خداوند در تصویرپردازی هوش مصنوعی) چه شکلی است؟ «دین هوشمند مصنوعی» یعنی دین آینده درتصویر پردازی هوش مصنوعی چه شکلی است؟ «پرستش هوشمند مصنوعی» یعنی نحوه دیانت مردمان در تصویرپردازی هوش مصنوعی چه شکلی است؟ «انسان دین‌ورز هوشمند مصنوعی» یعنی انسان دینی درتصویر پردازی هوش مصنوعی چه شکلی است؟ «نهادهای دینی هوشمند مصنوعی» یعنی روحانیت و مراکز دینی و متون دینی و جماعت‌های دینی در تصویرپردازی هوش مصنوعی چه شکلی است؟
سید محمود نجاتی حسینی
