کریدور ترانزیتی زنگزور که اهمیت ژئوپلیتیکی بالایی دارد، تا پایان سال ۲۰۲۴ تکمیل خواهد شد و امکان اتصال اروپا به آسیای مرکزی و چین از طریق ترکیه و آذربایجان را فراهم می‌کند. با این حال، بخشی از مسیر به دلیل اختلافات بین آذربایجان و ارمنستان متوقف شده است.
به نوشته المانیتور، منطقه زنگزور که از نظر تاریخی هم آذربایجان و هم ارمنستان بر آن ادعا دارند، در دهه ۱۹۲۰ توسط اتحاد جماهیر شوروی به ارمنستان واگذار شد. این اقدام باعث تقسیم خاک آذربایجان شد و باکو را از دسترسی مستقیم به نخجوان که به یک منطقه خودمختار در جنوب غربی ارمنستان تبدیل شد، محروم کرد. برای ایجاد یک مسیر ترانزیت مناسب بین آذربایجان و نخجوان، ارمنستان باید به آذربایجان اجازه دسترسی انحصاری از طریق قلمرو خود را بدهد، اما ایروان چندان روی خوشی به این ایده نشان نداده است.
در ۱۰ ژانویه، الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان به ارمنستان هشدار داد که اگر اجازه دسترسی مستقیم بین نخجوان و آذربایجان را ندهد، این کشور محصور در خشکی باقی خواهد ماند. علی‌اف با اشاره مستقیم به ماده ۹ توافق‌نامه‌ای که در سال ۲۰۲۰ توسط ایروان، باکو و مسکو برای ساخت مسیرهای حملونقل بین ارمنستان و آذربایجان امضا شد، گفت که بدون مسیر کریدور زنگزور، آذربایجان مرز خود با ارمنستان را باز نخواهد کرد.
در سپتامبر سال گذشته، رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه کریدور زنگزور را «موضوعی راهبردی» برای ترکیه به شمار آورد. او بر اهمیت داشتن خطوط ریلی و جاده‌ای مستقیم با آذربایجان برای ترکیه تأکید کرد. قابل ذکر است که تاکنون بیش از ۸۰ درصد این کریدور تکمیل شده است.
عمدتا شرکت‌های ترکیه‌ای در ساخت این کریدور با هماهنگی آژانس دولتی بزرگراه‌های آذربایجان مشارکت دارند. این مسیر زمینی که شبکه‌ای وسیع را تشکیل می‌دهد، شامل بخش‌های چهاربانده و همچنین شش‌بانده بوده و دارای ۵۸ زیرگذر، ۲۷ پل و ۳ تونل است. امسال، ترکیه و آذربایجان پروژه راه‌آهن را برای اتصال نخجوان به شهر شرقی قارص ترکیه آغاز خواهند کرد.
ذی‌نفعان زنگزور
کریدور زنگزور عمدتاً به نفع باکو و آنکارا بوده و روابط اقتصادی و دیپلماتیک دوجانبه آن‌ها را تقویت می‌کند. این پروژه که دنباله سیاست خارجی هر دو کشور آذربایجان و ترکیه است، مطابق با اعلامیه شوشا در مورد روابط بین باکو و آنکارا است که توسط الهام علی‌اف و رجب طیب اردوغان در ژوئن ۲۰۲۱ امضا شد.
از نظر ترویج تجارت، کریدور زنگزور می‌تواند جزئی مهم از کریدور میانی یا کریدور شرق به غرب و میانی خزر بوده که از ترکیه آغاز شده و از طریق گرجستان، آذربایجان، دریای خزر و آسیای مرکزی به چین می‌رسد.
تورِک فرهادی، تحلیلگر ارشد منطقه‌ای مستقر در ژنو گفت: «ترکیه بزرگترین شریک تجاری آذربایجان است و سالانه بیش از ۲.۸ میلیارد دلار به آذربایجان صادرات دارد. انتظار می‌رود این روند همچنان گسترش یابد. صادرات آذربایجان به ترکیه عمدتاً تحت سلطه نفت و گاز طبیعی بوده، از جمله اینکه ترکیه این امکان را به آذربایجان می‌دهد تا انرژی خود را فراتر از بازار ترکیه به غرب صادر کند. پس از حمله پوتین به اوکراین و تحریم‌های اروپا و آمریکا علیه صادرات انرژی روسیه، شاهد افزایش بالقوه صادرات انرژی آذربایجان بوده‌ایم».
فرهادی در مجموع گفت: «صادرات انرژی بیش از ۹۰ درصد کل درآمد صادراتی آذربایجان را تشکیل می‌دهد. در نتیجه، آذربایجان ثروتمند بوده و توانسته از منابع خود استفاده کند و به طور فعال در اقتصاد ترکیه سرمایه‌گذاری انجام دهد. باکو از طریق سرمایه‌گذاری آذری‌ها در صنعت ترکیه و ادغام تجاری مرتبط، در حالی که اقتصاد خود از صادرات انرژی متنوع می‌سازد، منافع بیشتری نیز به دست می‌آورد».
فرهاد افزود: «سرمایه‌گذاری‌های متقابل آذربایجان و ترکیه آذربایجان را قادر ساخته تا صادرات خود را از انرژی صرف، متنوع سازند. به منظور ایجاد شغل خارج از بخش انرژی و ارائه امکانات برای توسعه اجتماعی و اقتصادی، این تحولی ضروری برای این کشور به شمار می‌رود».
مسیر زنگزور با ایجاد ارتباط مستقیم با آسیای مرکزی، ترکیه و آذربایجان که هر دو ریشه ترک دارند را با سایر کشورهای ترک‌زبان، مانند قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان و ترکمنستان و همچنین روسیه متصل می‌سازد.
زیشان شاه، تحلیلگر مالی مستقر در واشنگتن می‌گوید: «در سناریوی فعلی، با توجه به سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده در زیرساخت‌های ریلی و بندری خود، آذربایجان گره‌ای در «کریدور میانی» شناخته می‌شود که اهمیت بیشتری پیدا کرده است. این مسیر آسیای مرکزی را به مسیر تجاری اروپا و آمریکای شمالی متصل ساخته و مسیرهای تجارت زمینی سنتی از طریق روسیه که به دلیل تحریم‌های اعمال‌شده علیه آن به خاطر جنگ با اوکراین و تمایل مسکو به قلدری در روابط با مستعمرات سابق خود در آسیای مرکزی مشکل‌ساز شده‌اند را دور می‌زند».
ایران محتاط
ایران در ابتدا نسبت به پروژه زنگزور تردید داشت و نگرانی‌هایی را مبنی بر مسدودشدن مرزش با ارمنستان به دلیل عبور مسیر پیشنهادی در طول مرز مشترک آن‌ها، ابراز کرد. همچنین ممکن است ایران درآمدی که آذربایجان برای انتقال گاز به نخجوان از طریق خاکش پرداخت می‌کند را از دست بدهد. در صورت راه‌اندازی زنگزور، حتی ترکیه نیز قادر خواهد بود تا واردات گاز خود از ایران را با گاز ارزان‌تر آذربایجان جایگزین کند.
احتمال دیگری که وجود دارد این بوده که در صورت توقف عبور آذری‌ها از خاک ایران برای رفتن به نخجوان، تهران نفوذ منطقه‌ای خود را از دست بدهد. در حال حاضر و به دلیل بی‌ثبات‌بودن روابط با ارمنستان، اکثر آذربایجانی‌ها برای رفتن به نخجوان از ایران عبور می‌کنند.
در نهایت، باکو و تهران به توافقی رسیده و تصمیم گرفتند برای اتصال نخجوان به ایران، پل‌هایی برای جاده‌ها و راه‌آهن بر روی رود ارس که از میان هر چهار کشور ذی‌ربط می‌گذرد، بسازند. اردوغان با تأکید بر تکمیل به موقع این کریدور همچنین گفته که «پروژه‌های مشترکی انجام خواهد شد که همسایه ما ایران را نیز شامل می‌شود».
به گفته شاه، مسیر زنگزور در اواخر دهه ۲۰۱۰ و اوایل ۲۰۲۰ برای تجارت به افغانستان محصور در خشکی پیشنهاد شده بود تا تنها به ایران و پاکستان وابسته نباشد.
شاه توضیح داد: «ایران و ارمنستان مخالفان اصلی این کریدور هستند. هر دو کشور با این مسیر به شکل پیشنهادی فعلی مخالف بوده، زیرا نگرانند که ارمنستان را از ایران جدا کرده و برتری ترکیه را به عنوان قدرت اصلی در قفقاز جنوبی تثبیت کند و جایگزین روسیه شود».
او افزود که پیشنهاد دیگری نیز وجود داشت که این کریدور به جای مسیر پیشنهادی، از خاک ایران عبور کند تا «ارتباط مرزی ایران با ارمنستان حفظ شود».
تشویق چین، تردیدهای ارمنستان
کریدور زنگزور که کاملاً با ابتکار کمربند و جاده چین همسو است، می‌تواند نقش مهمی در حملونقل کالا از چین به اروپا و بالعکس ایفا کند. به ویژه از آنجایی که ایران تحت تحریم قرار دارد، مسیر زنگزور برای تدارکات لجستیکی ایدئال خواهد بود
به گفته فرهادی، «آذربایجان پتانسیل این را داشته که به عنوان کشوری ترانزیتی در چهارچوب جاده ابریشم مشهور، به پلتفرمی پویاتر تبدیل شود. این پتانسیل در گرو وضعیت سیاسی منطقه بوده، اما تحولات اخیر ژئوپلیتیکی قطعاً امکانات جدیدی را به ارمغان می‌آورد».
در آگوست سال گذشته، فنگ یونگ، سفیر چین در ارمنستان به خبرگزاری این کشور گفت که موضع پکن این بوده که مسائل مربوط به این کریدور از طریق گفتگو و به زودی حل شود.
جمیلا ممدووا، مسئول امور عمومی سفارت جمهوری آذربایجان در واشنگتن گفت: «کریدور زنگزور کلید ارتباطات حملونقل منطقه‌ای است. ایده اصلی این کریدور بازگرداندن ارتباطات ریلی و جاده‌ای سابق از شهرستان زنگلان آذربایجان از طریق ارمنستان به شهرستان اردوباد آذربایجان (در منطقه نخجوان) است. بر اساس بیانیه سه‌جانبه ۱۰ نوامبر ۲۰۲۰، ارمنستان متعهد شده که حرکت بدون مانع شهروندان، وسایل نقلیه و کالاها در هر دو جهت را فراهم سازد».
او افزود: «در این راستا، ارمنستان با عمل به تعهد خود، به بخشی جدایی‌ناپذیر از کریدور میانی، شریان اصلی ترانزیت کالا از اروپا به آسیا و بالعکس تبدیل خواهد شد».
پس از تکمیل این پروژه، جاده‌های جدید می‌توانند به افزایش تعامل اقتصادی بین باکو و استان سیونیک ارمنستان کمک کنند. با وجود مزایای اقتصادی منطقه‌ای، ارمنستان همچنان با کریدور زنگزور مخالفت می‌ورزد؛ زیرا به نظر می‌رسد که اگرچه مسیر جدید از قلمرو ارمنستان عبور کند اما فاقد ایست بازرسی و کنترل مرزی این کشور است.
ممدووا خاطرنشان کرد: «بازگشایی کریدور زنگزور ارمنستان را به نقطه اتصال حیاتی برای کریدور میانی تبدیل خواهد کرد. ارمنستان علاوه بر دریافت عوارض گمرکی، از طریق زیرساخت‌های موجود در خاک آذربایجان به کشورهای منطقه و همچنین آسیا از طریق دریای خزر دسترسی پیدا خواهد کرد. قابل ذکر است که در برخی موارد، زیرساخت‌های ترانزیتی آذربایجان می‌تواند دسترسی سریع‌تری از برخی مناطق ارمنستان به سایر مناطق آن فراهم سازد».
او افزود: «مهم‌ترین مزیت کریدور زنگزور تقویت ثبات منطقه‌ای، همکاری و رونق اقتصادی بوده که تا به حال در منطقه سابقه نداشته است. امیدواریم که ارمنستان این فرصت تاریخی را از دست ندهد».
آرمن گریگوریان، دبیر شورای امنیت ارمنستان به محض تصمیم آذربایجان و ترکیه برای تکمیل کریدور، مخالفت ایروان با این پروژه را تکرار کرد و هفته گذشته به مطبوعات گفت که در توافقنامه صلح هیچ اشاره‌ای به چنین کریدوری نشده است.
آرارات میرزویان، وزیر امور خارجه ارمنستان در سپتامبر سال گذشته گفت که باکو در حال تلاش برای «تحمیل اجباری» کریدوری فراسرزمینی بر ایروان است. نکته اصلی همچنان خواسته باکو برای استفاده از این مسیر بدون کنترل گمرکی است. به نظر می‌رسد که ارمنستان مفهوم فراسرزمینی را نقض حاکمیت خود می‌داند، اگرچه مایل به ادامه صلح است.
ممدووا در این باره می‌گوید: «پس از سه دهه درگیری، آذربایجان معاهده صلحی را با ارمنستان جهت تنظیم روابط بر اساس اصول حقوق بین‌الملل، از جمله حاکمیت و تمامیت ارضی برای هر دو کشور منعقد ساخته است. به عنوان بخشی از روند عادی‌سازی با ارمنستان، در حال حاضر، سه مسئله در حال پیگیری است؛ نهایی‌کردن معاهده صلح، تعیین حدود مرزی و بازگشایی ارتباطات حملونقل منطقه‌ای».
او خاطرنشان کرد: «آذربایجان این موضوع چنین درک می‌کند: کریدور زنگزور حاکمیت هیچ کشوری را زیر سؤال نمی‌برد. برای مثال، کریدورهای شرقی-غربی و شمالی-جنوبی که از قلمرو آذربایجان می‌گذرند نیز حاکمیت این کشور را به چالش نمی‌کشند».
ممدووا در پایان نتیجه گرفت: «طبق تعهد ارمنستان بر اساس بیانیه سه‌جانبه، اقلام، شهروندان و وسایط نقلیه‌ای که از آذربایجان به آذربایجان می‌روند باید بدون مانع و بدون بازرسی و ترخیص گمرکی از آنجا عبور کنند. با این حال، در مورد محموله‌هایی که از کشورهای دیگر، به عنوان مثال از آسیای مرکزی به ترکیه از طریق خاک ارمنستان یا حتی محموله‌هایی که از آذربایجان به ترکیه ارسال می‌شود، باید تمام عوارض گمرکی پرداخت گردد».
