شهر هوشمند و تبیین الزامات آن

مفهوم اولیه شهر هوشمند از شهرهایی که فناوری اطلاعات و ارتباطات را برای خدمات رسانی به شهروندان استفاده کردند آغازشده و به سمت استفاده از فناوری اطلاعات جهت هوشمندتر نمودن شهر و بهره برداری کارآمدتر از منابع موجود تغییر شکل داده است. در سال های اخیر، نه تنها آنچه که می توان با فناوری اطلاعات انجام داد، به طور قابل توجهی تغییر کرده است، بلکه منابع و حیطه هایی از زیست شهری که توسط یک شهر هوشمند در دسترس قرارگرفته و اهمیت پیدا کرده اند، به طور قابل توجهی افزایش یافته است. فناوری های نوین اکنون حوزه هایی مثل ساختمان های هوشمند، سیستم های ترافیکی هوشمند و جاده ها، رانندگی خودکار و نیز مفاهیمی مثل کشاورزی شهری، اقتصاد هوشمند، مدیریت شهری هوشمند و شهروند هوشمند را نیز پوشش می دهند.

ضرورت و اهداف پژوهش

توسعه شهر هوشمند از مفاهیم جدید مورد استفاده توسط مدیران و برنامه ریزان شهری برای مقابله با چالش ها و انتظارات کنونی شهرها در عرصه برنامه ریزی شهری است. در ایران نیز همگام با سایر شهرها در جهان، اقداماتی جهت توسعه شهر هوشمند برداشته شده است و در برخی شهرها در جهت هوشمندسازی تلاش شده است. با توجه به نرخ بالای شهرنشینی در کشور، مشکلات محیط زیستی، افزایش مصرف انرژی و غیره حرکت به سمت راه حل های هوشمند به منظو ر برطرف نمودن مشکلات پیچیده شهری ضروری است. طبق جایگاه ممتاز ژئوپلیتیکی کشور در منطقه، با سیاستگذاری منسجم و یکپارچه می توان انتظار داشت نقش آفرینی در آینده سیاسی و اقتصادی جهان تحقق یابد. در این راه فراهم ساختن زیرساخت های مناسب برای جذب سرمایه گذاری داخلی و خارجی با هدف جذب سرمایه های لازم در این حوزه است. کلان شهرهای امروز با ظهور فناوری های نوین، از توانایی لازم برا ی داشتن میلیون ها شهروند هوشمند برخوردار هستند. برای اینکه شهر واقعا هوشمند باشد، نیاز به ایجاد و خلق ساز و کاری است که شهروندانش را توانمندتر و هوشمندتر نموده و از این سرمایه هوشمند به طور کارآمد و فعال استفاده کند. باتوجه به اهمیت این موضوع پژوهش مذکور به بررسی شهر هوشمند و تبیین الزامات آن می پردازد.

شهر هوشمند و عوامل موثر بر موفقیت آن

توسعه شهر هوشمند یکی از مفاهیم جدید جهت مقابله با چالش های کنونی شهرها در عرصه برنامه ریزی شهری است که قابلیت های فیزیکی و مجازی را باهم یکپارچه می نماید. شهر هوشمند شهری است که رشد سرمایه گذاری در بخش نیروی انسانی، سرمایه های اجتماعی و زیرساخت های فناوری اطلاعات و ارتباطات را ایجاد می کند و تکنولوژی های گوناگون را به جهت بهبود زندگی شهروندان با هم ترکیب نموده و مورد استفاده قرار می دهد. در موفقیت شهرهای هوشمند عوامل متعددی دخیل هستند: نهادها اعم از دولتی و خصوصی، انسان ها اعم از متخصصین، مردم و بهر ه برداران و فناوری ها به عنوان عوامل اثرگذار در برنامه ریزی شهر هوشمند شناخته می شوند و موفقیت و یا عدم موفقیت شهرهای هوشمند از حیث پایداری، کارایی و ارتقای کیفیت زندگی به آن ها بستگی دارد. در یک شهر آرمانی، هر سه بخش متناسب با یکدیگر و در نظامی یکپارچه به درستی فعالیت می کنند. در ادامه چگونگی اثرگذاری سه عامل مذکور در برنامه ریزی پروژه های هوشمندسازی شهری به اختصار شرح داده می شود:

• عوامل نهادی: مجموعه اقداماتی است که سبب شکل گیری حکمروایی شهری می شود تا همکاری ها، تعاملات، شراکت و تعهدات شهروندان را در شهر هوشمند سامان دهد؛
• عوامل انسانی: افراد در ساختار شهر هوشمند به عنوان تولیدگر دانش و بهره بردار اصلی شهرها از اهمیت بالایی برخوردارند. به میزانی که یک جامعه از افراد تحصیل کرده و دانش آموخته در رشته های مرتبط با توسعه فناوری برخوردار باشد، می توان به ارتقا و شکوفایی صنایع دیجیتال و هوشمند، امید بیشتری داشت. مصرف کننده خدمات شهر هوشمند نیز مردم هستند؛
• عوامل فناوری: فناوری های سخت افزاری و نرم افزاری جهان در حال تغییر است و آینده شهرها در گرو نحوه توسعه و رشد آن ها قرارگرفته است؛ به میزانی که علم بشر در زمینه این فناوری ها پیشرفت کند، دستیابی به راه حل ها و خدمات هوشمند برای زندگی راحت تر شهروندان و کنترل کیفیت های محیط زیستی میسر می شود و تاجران خصوصی و مدیران شهری از مزایای رشد فناوری برای انجام وظایف و نیز رشد اقتصادی بهره می برند.

مولفه های اصلی ایجاد شهر هوشمند

حکمرانی هوشمند، اقتصاد هوشمند، مردم هوشمند، حمل و نقل هوشمند، محیط زیست هوشمند و زندگی هوشمند از مولفه های شهر هوشمند برای ایجاد این شهر هستند. مولفه های شهر هوشمند نیز مانند خود شهر هوشمند دارای تعارف گوناگون از نقطه نظرهای مختلف هستند که ۳ مورد از آن ها عبارتند از:

• اقتصاد هوشمند: مقصود از اقتصاد هوشمند، عمدتا کسب و کار الکترونیکی، بازرگانی و تجارت الکترونیکی، بهره وری بیشتر، تولید و ارائه خدمات پیشرفته با محوریت فاوا و همچنین ارائه محصولات، محتوا و خدمات با انواع مدل های کسب و کار جدید است اقتصاد هوشمند موجب ایجاد خوشه ها و بو مسازگان هوشمند مانند کسب و کار الکترونیکی و کارآفرینی دیجیتالی است؛
• مردم هوشمند: یکی از مهمترین مولفه های شهر هو شمند است. مردمی که مهارت های کار با سامانه های الکترونیکی دارند، در فضای فناورانه زندگی می کنند، به فضای تحصیل و یادگیری مجازی دسترسی دارند و توانمندی های آنها با هدف ابتکار و خلاقیت بیشتر مدیریت می شود. درفضایی که مردم هوشمند قرار دارند، تأکید بر منابع انسانی، مدیریت ظرفیت و پردازش و تحلیل داده توسط خود مردم با هدف تصمیم گیری و تولید محصول و خدمات انجام می شود؛
• تحرک هوشمند: مقصود از آن، کارکرد سامانه های یکپارچه آماد یا لجستیک، ترابری و مدیریت زنجیره تامین است که توسط فاوا پشتیبانی می شو.

رویکردهای هوشمندسازی

رویکردهای هوشمند سازی در راستای توسعه شهر هوشمند عبارتند از:

• نسل اول شهرهای هوشمند؛ چشم انداز شهر بر مبنای مرکزیت فناوری اطلاعات و ارتباطات: این مرحله با کمک شرکت های بین المللی فناوری ایجاد شده است؛ بهره مندی حداکثری از فناوری های پیشرفته مبنای تحول شهرها قرارگرفته و شهرها باید دستاوردهای این شرکت ها را خریداری نموده و استفاده کنند؛
• نسل دوم شهرهای هوشمند؛ چشم انداز شهر بر مبنای محوریت مدیریت شهری: این مرحله، شهر و مدیریت شهری به جای شرکت های بزرگ فناوری، برنامه ریزی و طراحی برای هوشمندسازی شهر را بر عهده گرفتند. شهردارهای آینده نگر در صدد درک چگونگی آینده شهرها با استفاده و بهره وری از فناوری هوشمند و ارائه راهکارهای خلاقانه برای شهر برآمدند. در این رویکرد تمرکز بر استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات به صورت ابزاری به منظور ارتقا کیفیت زندگی در شهر است؛
• نسل سوم شهرهای هوشمند؛ چشم انداز شهر بر مبنای مرکزیت شهروندان و مشارکت عمومی: در مرحله سوم از دگردیسی شهرهای هوشمند، به جای محوریت بخشی به فناوری اطلاعات و مدیریت شهری، شهرهای هوشمند آغاز به استفاده از هم آفرینی یا مشارکت مستقیم شهروندان در جهت دستیابی به نسل جدیدی از راهکارهای توسعه شهر و ارتقای کیفیت زیست کرده اند. تمرکز این نسل از طرح ها و برنامه های شهر هوشمند بر عدالت اجتماعی است.

ضرورت ها، الزامات و اهداف شهر هوشمند

هدف نهایی شهر هوشمند ارائه خدمات هوشمند در تمامی قابلیت های حیاتی شهر است. شهر هوشمند یک موضوع صرفا فنی و اقتصادی نبوده بلکه یک سیستم اجتماعی است که در آن سهامداران مستقل گوناگونی جهت رسیدن به اهدافشان رقابت می کنند. شهرهای متعدد دنیا برای حرکت و جهت گیری به سوی هوشمندی در پاسخ به چالش هایی که با آن روبه رو هستند اهداف عدیده ای را هرکدام دنبال کرده اند. شهر هوشمند در درجه اول در ارتباط با فناوری نبوده بلکه درباره بهبود تحول خدمات است. ایجاد قابلیت همکاری برای نوآوری فناوری در زمینه شهر هوشمند اساسی است.

راهبردهای هوشمندسازی

توسعه شهر هوشمند مستلزم هدف گذاری، تدوین راهبردها و برنامه ریزی مناسب برای رسیدن به مقصود موردنظر است. طرح ها و برنامه های راهبردی شهر هوشمند را می توان با توجه به مقیاس اثرگذاری و نظام سیاسی و اداری توسعه شهری در سه سطح محلی، منطقه ای و ملی طبقه بندی نمود:

• راهبردهای ملی: در راهبردهای ملی، کشورها و دولت ها با توجه به بستر سیاسی و جغرافیایی خود به دنبال جذب سرمایه های اقتصادی عصر فناوری دیجیتال هستند. لذا زیرساخت های مناسبی را فراهم می آورند که شرکت ها و سرمایه گذاران جهانی تشویق به کار و فعالیت در آن شوند؛
• راهبردهای منطقه ای: این رویکرد ظرفیت های منطقه را به صورت یکپارچه مورد توجه قرار داده و مانع از تمرکز رشد در بخش یا محدوده خاصی می شود؛ عاملی که در شهرهای صنعتی عصر پیشین باعث رشد حومه های فاقد کیفیت و خوابگاهی در کنار شهرهای بزرگ شده است. بیشتر کشورهای توسعه یافته و توانمند از برنامه ریزی راهبردی در سطح منطقه ای استفاده می کنند؛
• راهبردهای محلی: در برنامه ریزی شهر هوشمند، یکی از اهداف قابل پیگیری، افزایش ارتباط موثر شهروندان در تصمیم سازی و کارآمدی حکمرانی شهرها در پیش بینی نیاز مردم و ارائه خدمات به آن ها است. لذا در هر سطحی پرداختن به برنامه ریزی راهبردهای محلی برای شهرهای هوشمند حائزاهمیت است. اما در این راستا آنچه مهم است این است که برنامه ریزی محلی در کشوری که منابع به صورت برابر در آن تقسیم نشده است، می تواند منجر به افزایش شکاف طبقاتی و عقب ماندگی شهرها و حومه های مجاور شود.

مبانی و اصول تسری هوشمندی شهر در ایران

طراحی برای شهر هوشمند یا محیط شهری هوشمند مستلزم رعایت کردن نکات زیر می باشد:

• ایجاد پایگاه باز اطلاعات و در دسترس برای عموم: این پایگاه اطلاعات باید قابلیت طبقه بندی اطلاعات و تحلیل و ارزیابی آن ها را به صورت در لحظه و آنی داشته باشد. در عین حال، اطلاعات در سطوح مختلف برای تمامی ذینفعان در دسترس باشد. در ایران برخی از شهرداری ها آغاز به ایجاد پایگاه اطلاعاتی در دسترس برای شهروندان به صورت بخشی و موردی کرده اند. این بخش در ایران با توجه به ضعف شدید ارتباط بین شهر و شهروندان بسیار ضروری و اثرگذار خواهد بود؛
• نیاز به یکپارچگی و رویکرد همه جانبه در جهت پاسخگویی به همه چالش های شهر از طریق فناروی های نوین میان مدیریت شهری، سرمایه گذاران، مردم و سازمان ها و نهادهای خصوصی: فناوری اطلاعات و ارتباطات امکان ایجاد ارتباط متمرکز و یکپارچه را جهت مدیریت شهری فراهم نموده است. اما استفاده از این امکان در جهت تحقق رویکرد هوشمند و همه جانبه به مشکلات عرصه های شهری مغفول مانده است؛
• شهر هوشمند بایستی امکان به روزشدن به همراه تغییرات فناوری را داشته باشد.

پیشنهادات ارائه شده مبنی بر اجرای طرح شهر هوشمند

راهکارهای ارائه شده در راستای اجرای بهتر طرح شهر هوشمند به صورت زیر می باشد:

• برطرف نمودن معضلات پیچیده شهری با استفاده از راه حل های هوشمند در ساختار شهری؛
• اقدامات در زمینه قانون گذاری، سیاست و تحول سازمانی به همراه برخورداری از چشم انداز لازم برای دستیابی به آن؛
• استفاده از ظرفیت های بخش خصوصی و برون سپاری پروژه های ایجاد شهر هوشمند به آن ها؛

جمع بندی

با شروع تاریخ علم شهرسازی، بشر همواره به دنبال جامعه ای آرمانی بوده است تا پاسخی در برابر مسائل زندگی شهری خویش پیدا نماید؛ شهر هوشمند نیز آرمان شهر دوران معاصر است. توسعه شهر هوشمند یکی از مفاهیم جدید جهت مقابله با چالش های کنونی شهرها در عرصه برنامه ریزی شهری است که قابلیت های فیزیکی و مجازی را باهم یکپارچه می نماید. در موفقیت شهرهای هوشمند عواملی همچون عوامل نهادی، انسانی و فناوری دخیل هستند. مولفه های اصلی شهر هوشمند شامل حکمرانی هوشمند، اقتصاد هوشمند، مردم هوشمند، حمل و نقل هوشمند و… می باشد. علاوه  برطرف نمودن معضلات پیچیده شهری با استفاده از راه حل های هوشمند در ساختار شهری از راهکارهای ارائه شده در راستای اجرای بهتر این طرح در کشور می باشد.

سید محمدرضا نجفی