ایران و جمهوری آذربایجان در اقدامی راهبردی به دنبال آغاز پروژه مشترک ایجاد کریدور ارس هستند که ظرفیت تغییر پویایی‌های ژئوپلیتیکی را در قفقاز جنوبی دارد. این ابتکار نویدبخش نه‌تنها موجب تقویت روابط اقتصادی می‌شود، بلکه تأثیر بالقوه‌ای بر موازنه ژئوپلیتیکی منطقه دارد.
توافق دوجانبه اخیر جمهوری آذربایجان و ایران برای آغاز پروژه مشترک ریلی حاکی از رویکرد توسعه‌محوری در چشم‌انداز ژئوپلیتیکی قفقاز جنوبی است. این سرمایه گذاری راهبردی زیرساختی، ظرفیت ایجاد ثبات در منطقه دارد و با دور زدن منطقه مناقشه‌برانگیز سیونیک در ارمنستان که باکو قصد بهره‌برداری از کریدور زنگزور را ابراز کرده، در راستای منافع اقتصادی همه کشورهای منطقه عمل می‌کند.
انحراف مسیر ترانزیت از منطقه سیونیک تا حدودی کانون تنش و اصطکاک را کاهش می‌دهد و محیط مساعدتری برای تعامل دیپلماتیک ایجاد می‌کند. در نتیجه، این توافق به عنوان نقطه عطف قابل توجه در پیکربندی پویایی‌های منطقه‌ای است که می‌تواند به بخش‌های دیگر قفقاز جنوبی نیز سرایت کند.
ششم اکتبر شاهین مصطفی‌اف، معاون نخست وزیر جمهوری آذربایجان با مهرداد بذرپاش، وزیر راه و شهرسازی ایران دیدار و گفت و گو کرد. مذکرات دو طرف بر سر موضوعات دوجانبه به ویژه در زمینه حمل و نقل و ارتباطات، استفاده از انرژی و منابع آبی مشترک میان آذربایجان و ایران معطوف بود. همچنین دو طرف با دستور به دستگاه‌های متبوع بر تکمیل سریع پروژه ساخت پایانه باری آستارا تأکید کردند که دارای اهمیت راهبردی در تسهیل تجارت و ارتباطات منطقه‌ای است.
ایران و آذربایجان بر اهمیت تسریع در پیشرفت پروژه‌های در دست اجرا مانند نیروگاه‌های برق آبی خدآفرین، قیز قالاسی و اردوباد-مرازاد تأکید کردند. این پروژه‌ها به افزایش تولید انرژی و مدیریت منابع منطقه کمک می‌کند. نتیجه این نشست با امضای چند سند مهم حاصل شد؛ یکی از موارد توافق شده، احداث خط راه آهن جدید و ساخت پل‌های ریلی برای اتصال منطقه اقتصادی زنگزور شرقی و جمهوری خودمختار نخجوان با عبور از خاک ایران است. این موضوع نویددهنده تقویت همکاری اقتصادی و تجارت میان مناطق درگیر است.
این نشست باعث ایجاد کارگروه فنی-اجرایی مشترک برای ساخت پل مرزی خودرو رو و پل راه‌آهن در منطقه کلاله-آغبند بر روی رودخانه ارس شد. انتظار می‌رود این پروژه‌های زیربنایی حرکت فرامرزی را تسهیل و ارتباط و همکاری میان دو کشور را تقویت کند.
اهمیت پروژه ریلی جدید مشترک
دولت‌های جمهوری آذربایجان و ایران در اقدامی راهبردی به دنبال آغاز پروژه مشترک جدیدی هستند که ظرفیت تغییر پویایی‌های ژئوپلیتیکی را در قفقاز جنوبی دارد. این ابتکار نویدبخش نه تنها موجب تقویت روابط اقتصادی می شود، بلکه تأثیر بالقوه‌ای بر موازنه ژئوپلیتیکی منطقه دارد.
مبادلات تجاری دوجانبه میان باکو و تهران از مسیر راه آهن مشترک در گذرگاه مرزی آستارا در نیمه نخست سال جاری میلادی از ۲۱ مارس تا ۲۲ سپتامبر با افزایش ۴۴ درصدی همراه بوده است. با در نظر گرفتن صادرات بیش از ۹۸ هزار تن کالا از پایانه ریلی آستارا در نیمه نخست سال جاری اهمیت این پروژه آشکار می‌شود. علاوه بر این، تقریباً ۱۲۸ هزار تن کالای غیرنفتی از این نقطه مرزی ترانزیت می شود که نشان دهنده نقش محوری اتصال ریلی در تسهیل تجارت دوجانبه است.
پروژه جدید که منطقه زنگزور شرقی و جمهوری خودمختار نخجوان را به هم متصل می‌کند، نشان دهنده تعهد دو کشور به گسترش همگرایی اقتصادی و همکاری‌های منطقه‌ای است. این توسعه باید به دقت واکاوی شود، زیرا احتمالاً پیامدهای گسترده‌تری برای پویایی و اتحادهای راهبردی منطقه به دنبال داشته باشد.
با کنترل مجدد باکو بر قره باغ کوهستانی و مهاجرت گسترده ۱۲۰ هزار ارمنی از این منطقه، چندین موضوع پیچیده ژئوپلیتیکی در منطقه قفقاز جنوبی مطرح شده است. الهام علی‌اف، رئیس جمهور آذربایجان اعلام کرد، هشت روستای آذربایجان در اشغال ارامنه است و بر اهمیت آزادسازی این مناطق تأکید کرد. این موضوع پرسش‌هایی را درباره ادعاهای ارضی آذربایجان مطرح می‌کند که بر چشم انداز ژئوپلیتیکی منطقه سایه افکنده است.
پروژه جدید که منطقه زنگزور شرقی و جمهوری خودمختار نخجوان را به هم متصل می‌کند، نشان دهنده تعهد دو کشور به گسترش همگرایی اقتصادی و همکاری‌های منطقه‌ای است.
پروژه مشترک میان باکو و تهران دارای پیامدهای گسترده‌تر و فراتر از مزایای اقتصادی و ارتباط منطقه‌ای است. این موضوع نشان‌دهنده تلاش راهبردی ایران برای حفاظت از مرزهای خود با ارمنستان و جلوگیری از کنترل آذربایجان بر منطقه سیونیک با ابزار نظامی است. در این زمینه، ارتباط ریلی میان دو کشور نه تنها همکاری اقتصادی را تقویت می‌کند، بلکه با تأثیرگذاری بر پویایی قدرت و ملاحظات سرزمینی در قفقاز جنوبی، دارای اهمیت ژئوپلیتیکی است.
کریدور ارس به عنوان مسیر ترانزیتی حیاتی به کریدور آذربایجان-ایران-نخجوان تبدیل می‌شود و ارتباط منطقه زنگزور شرقی در آذربایجان و نخجوان را از خاک ایران تسهیل می‌کند. این کریدور از آغبند به جلفا می‌رسد و پلی به طول ۲۲۰ متر و عرض تقریبی ۲۵ متر دربر می‌گیرد.
این پروژه در یک سال آینده تکمیل و آماده بهره برداری می‌شود. پس از تکمیل پل انتظار می‌رود پاسگاه مرزی با ورود روزانه حدود یک هزار و 100 خودرو مواجه شود که نشان دهنده پیشرفت قابل توجه در اتصال منطقه‌ای و یکپارچگی اقتصادی است.
تأثیر بر پویایی‌های راهبردی قفقاز جنوبی
حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران در دیدار با نماینده ویژه رئیس جمهور آذربایجان در تهران بر تعهد تزلزل‌ناپذیر تهران به گسترش روابط خود با باکو در عرصه‌های مختلف تأکید کرد. وی ایجاد رویکرد متوازن در روابط دوجانبه و پیش‌بینی عصر جدیدی از تعامل را مهم خواند و تغییر از زبان تنش و درگیری به زبان صلح و امنیت را در منطقه قره باغ کوهستانی ضروری دانست.
همچنین آیت الله سید ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور ایران با تأکید بر مواضع تهران در برابر هرگونه تغییر ژئوپلیتیک در منطقه، تمایل تهران را برای مشارکت فعال در ارتقای صلح، ثبات و حل و فصل اختلافات در قفقاز اعلام کرد.
اکنون گمانه‌زنی‌های زیادی در زمینه استفاده احتمالی آذربایجان از ابزار فشار برای ایجاد کریدور زنگزور از جنوب ارمنستان وجود دارد. در مقابل، ایروان مخالفت خود را با این طرح اعلام کرده، زیرا باکو به دنبال کنترل مسیر ترانزیتی است. در این میان، ایران حفظ تمامیت ارضی طرفین را مهم خوانده است.
تحرکات راهبردی ایران در قفقاز جنوبی نشان دهنده تعهد این کشور به حفاظت از خاک ارمنستان، به ویژه بر منطقه سیونیک جنوبی است. در اکتبر ۲۰۲۲، ایران کنسولگری خود در کاپان را تأسیس کرد، این اقدام سیگنال روشن به آذربایجان در زمینه تهدید بالقوه کنترل سیونیک با استفاده از زور تلقی می‌شود.
در سوی دیگر این معادله پیچیده، تمایل آذربایجان برای ایجاد کریدور اتصالی از آسیای مرکزی تا ترکیه به اروپا، در راستای اهداف راهبردی و همسو با منافع کشورهای ناتوست و بر پویایی‌های ژئوپلیتیکی چند وجهی تأکید می‌کند.
بنابراین، ارتباط ریلی تازه تاسیس میان جمهوری آذربایجان و ایران به دلایل قانع‌کننده موقعیت راهبردی عمیقی دارد. از نظر اقتصادی، منافع قابل توجهی برای تهران و باکو به ارمغان می‌آورد و ایران با اتصال آذربایجان به ترکیه و اروپا منتفع شده و به این وسیله تجارت و سرمایه گذاری در ایران افزایش می‌یابد. در عین حال دسترسی آذربایجان به این مسیر ریلی مهم نیاز این کشور را به اعمال کنترل بر منطقه سیونیک کاهش می‌دهد که با تلاش‌های بین المللی برای حفاظت از ارمنستان همسوست.
برای ایران، مرز ارمنستان از اهمیت فوق العاده‌ای برخوردار است و به عنوان پیوند حیاتی به مناطق شمالی اوراسیا عمل می‌کند، زیرا تجارت با اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) را امکان پذیر می‌کند.
با اجرای این زیرساخت مشترک، ایران در آستانه تبدیل شدن به بخش ضروری شبکه منطقه‌ای است که از آسیای مرکزی تا اروپا را دربر می‌گیرد. با توجه به موقعیت راهبردی ایران به عنوان قطب بالقوه ترانزیت و انرژی، همواره آنکارا به دنبال به حاشیه راندن نقش تهران بوده است که البته این پروژه در راستای تلاش‌های آنکارا برای تثبیت خود در این نقش محوری می‌شود.
ایران با کمک به برقراری صلح و ثبات در منطقه، نه تنها منافع خود را حفظ می‌کند، بلکه نقش مهمی در شکل دادن به چشم انداز ژئوپلیتیکی تغییریافته قفقاز جنوبی دارد. در نهایت، پروژه راه‌آهن مشترک جزو لاینفک شبکه زیرساخت در کریدور شمال-جنوب (INSTC) است که روسیه و ایران را از مسیر آذربایجان به هم متصل می‌کند. این موضوع بر روابط روسیه و آذربایجان نیز تأثیر مثبتی دارد، زیرا پس از بحران اوکراین، مسکو ناگزیر به دنبال یافتن مسیرهای جایگزین بوده است.
