هدف از ارائه اسناد جدید در مذاکرات وین چه بود؟

دور هشتم از مذاکرات لغو تحریم‌ها دیروز دوشنبه ۶ دی (۲۷ دسامبر) در هتل کوبورگ وین ازسرگرفته شد؛ مذاکراتی که دومین دور آن در دولت دکتر رئیسی به شمار می‌رود. دور هفتم نیز پیشتر ۸ آذر ماه کلید خورده و ۲۶ همان ماه پایان یافته‌بود که سه سند ابتکاری ایران در جریان آن نشست مطرح شد.

مهمترین اتفاق در دور هشتم مذاکرات که البته تا حدی غیرقابل پیش‌بینی نیز بود به گذر ایران از سند خردادماه ارتباط می‌یافت؛ سندی که نتیجه ۶ دور مذاکره در دولت روحانی بود.دور هشتم و سندی که کنار گذاشته‌ شد
مهمترین اتفاق در دور هشتم مذاکرات که البته تا حدی غیرقابل پیش‌بینی نیز بود به گذر ایران از سند خردادماه ارتباط می‌یافت؛ سندی که نتیجه ۶ دور مذاکره در دولت روحانی بود و دیپلمات‌های دولت دوازدهم در جریان مذاکراتی که از میانه فروردین تا ۳۰ خرداد برگزار شد به آن دست یافتند.

«حسین امیرعبداللهیان» وزیر خارجه کشور همزمان با روز نخست مذاکرات در حاشیه پنجمین کنفرانس تاریخ روابط خارجی ایران در مرکز مطالعات وزارت خارجه به خبرنگاران گفت: «امروز سند مشترک و قابل‌قبولی روی میز مذاکره‌کنندگان داریم که آن‌ها را از اسناد یکم و پانزدهم دسامبر می‌خوانیم؛ هم در موضوع هسته‌ای و هم تحریم‌ها. یعنی دیگر سند ژوئن ۲۰۲۱( خرداد۱۴۰۰)  را کنار گذاشتیم.»

در ارتباط با اینکه چرا تیم مذاکرات دولت سیزدهم دست رد بر سینه پیش‌نویس دولت قبلی زد، باید به گزارش «کاظم غریب‌آبادی» که در دولت روحانی نماینده دائم جمهوری اسلامی در سازمان‌های بین‌المللی در وین و همچنین نماینده دائم ایران در آژانس بین‌المللی انرژی بود، اشاره کرد.

پس از روی کار آمدن دولت سیزدهم غریب‌آبادی در مصاحبه‌ای از جزییاتی پرده برداشت که مشخص شد تا پایان دور ششم مذاکرات در خرداد اما اختلافات زیادی بین ایران و طرف غربی باقی مانده‌ بود. او گفت که آمریکا حاضر به پذیرش لغو تحریم بیش از ۵۰۰ شخص حقیقی و حقوقی و لغو دستور اجرایی دولت ترامپ درباره تحریم تسلیحاتی ایران نشده‌ است.

همچنین غریب‌آبادی که اکنون در جایگاه دبیر ستاد حقوق بشر قوه قضاییه ایفای نقش می‌کند، در این مصاحبه تاکید کرد که آمریکایی‌ها قصد دارند کل تفاهم را به پذیرش بندی در خصوص انجام گفت‌وگوهای آتی در مورد مسائل منطقه‌ای گره بزنند، این در حالی است که یکی از خطوط قرمز جمهوری اسلامی در مذاکرات مرتبط با برجام آن است که هیچ موضوعی خارج از برجام به مذاکرات پیوند نخورد به ویژه مسائل موشکی، منطقه ای و حقوق بشری.

در نتیجه باوجود اینکه غربی‌ها بر پیشرفت ۷۰ تا ۸۰ درصدی مذاکرات در دولت روحانی تاکید می‌کردند اما دولت سیزدهم اختلافات را بیش از میزان اعلام شده آنها می‌داند به ویژه اینکه برخی از مسائل مهم همچون ضمانت و راستی‌آزمایی در سند خرداد نادیده گرفته شده‌ بود.

باوجود اینکه غربی‌ها بر پیشرفت ۷۰ تا ۸۰ درصدی مذاکرات در دولت روحانی تاکید می‌کردند اما دولت سیزدهم اختلافات را بیش از میزان اعلام شده آنها می‌داند به ویژه اینکه برخی از مسائل مهم همچون ضمانت و راستی‌آزمایی در سند خرداد نادیده گرفته شده‌ بود.تضمین و راستی‌آزمایی؛ دوگانه‌ای غیرقابل چشم‌پوشی
تجربه تلخ برجام برای ایران و خروج یکجانبه ترامپ از توافقی که امضای رئیس قبلی کاخ سفید نیز پای آن بود، باعث شده که تیم دیپلماتیک کنونی همواره بر اصول مهمی همچون ضمانت و تعهد متقابل پافشاری کند.

به گفته روز دوشنبه امیرعبداللهیان، «بحث تضمین و راستی‌آزمایی از جمله موضوعات گفت‌وگوها خواهند بود». «سعید خطیب‌زاده» سخنگوی وزارت خارجه همزمان با دور هشتم مذاکرات از سه کشور اروپایی به دلیل آنچه وی «بی‌عملی» خوانده انتقاد کرد و گفت: «فکر می‌کنم سه کشور اروپایی خوب می‌دانند که انتظار از آنها این است که به این بی‌عملی پایان دهند و برنامه جدی خودشان را برای چگونگی بازگشت به تعهداتشان ذیل برجام ارائه کنند.»

روی سخن خطیب‌زاده به چندین سازوکار بی‌سرانجام تروئیکای اروپا و نیز باقی ماندن حمایت‌های سران بروکسل از برجام تنها در سطح سیاسی (نه اقدامات ملموس و عینی برای دور زدن تحریم‌ها) است.

مهرماه ۱۳۹۷ یعنی حدود پنج ماه پس از خروج ترامپ از برجام، اتحادیه اروپا از «سازوکار ویژه» برای دور زدن تحریم‌ها رونمایی کرد اما این سازوکار وارد فاز اجرایی نشد. پس از ناتوانی اروپا در اجرایی کردن سازوکار مذکور،  چند مکانیسم دیگر از جمله «اس پی وی» و «اینستکس» از سوی تروئیکا مطرح ولی هیچ کدام از جانب سه عضو اروپایی برجام عملی نشد.

با پیروزی دکتر رئیسی در انتخابات ریاست جمهوری ایران، طرف غربی به این نکته پی برد که بی‌تردید دولت جدید موضوع ضمانت را بسیار جدی خواهد گرفت.

در همین زمینه قبل از برگزاری مذاکرات دور هفتم، روزنامه «نیویورک تایمز» به نقل از منابع آگاه گزارش کرد که ایران در مذاکرات وین خواستار تعهد کتبی آمریکا برای تضمین عدم خروج مجدد این کشور از برجام شده است. به گزارش این روزنامه آمریکایی، ایرانی‌ها خواستار تعهد کتبی مبنی بر این شده‌اند که هیچ دولت آینده‌ای در آمریکا نتواند همانند «دونالد ترامپ» از توافق هسته ای خارج شود.

تصمیم دولت جدید ایران برای کسب ضمانت وقتی جدی‌تر می‌شود که برخی سناتورهای جمهوریخواه در کنگره تهدید کردند که منتظر یک دولت جمهوری‌خواه هستند تا به قول خود برجام را پاره کنند.تصمیم دولت جدید ایران برای کسب ضمانت، وقتی جدی‌تر می‌شود که برخی سناتورهای جمهوریخواه در کنگره گفتند که منتظر یک دولت جمهوری‌خواه هستند تا به قول خود برجام را پاره کنند.

چندی پیش همزمان با دور هفتم مذاکرات، «تام کاتن» سناتور جمهوری‌خواه به عنوان یکی از منتقدان اصلی برجام با انتشار توییتی تهدید کرد: «زمانی که جمهوری‌خواهان دوباره قدرت را در آمریکا به دست بگیرند این توافقنامه را پاره خواهند کرد.»

نقایص سند قبلی
در مجموع انتظار می‌رود که نقایص سند قبل که دلیل انکار آن از سوی دولت سیزدهم شد، در توافق احتمالی آینده تکرار نشود؛ نواقصی همچون تعهدات شفاف ایران در برابر تعهدات مبهم طرف مقابل، جای خالی ضمانت اجرایی حقوقی و قانونی اعضای غربی توافق، نبود مرجعی برای راستی‌آزمایی انجام تعهدات طرف‌های مقابل (برخلاف ایران که از سوی آژانس مورد شدیدترین و دقیق‌ترین راستی‌آزمایی‌ها قرار می‌گیرد). بی‌تردید در صورت رفع نقایص و دستیابی به چنین توافقی، می‎‌توان آن را توافقی «برد- برد» نه «یکطرفه» دانست.