جنگی که روسیه در فوریه ۲۰۲۲ با نام «عملیات نظامی ویژه» علیه اوکراین آغاز نمود، بزرگترین تهاجم نظامی متعارف به خاک اروپا از زمان جنگ دوم جهانی است. از تاریخ گذشته دور و دراز دو کشور اگر بگذریم، ریشه تاریخی متاخر این نزاع را باید در همهپرسی که در مارس ۲۰۱۴ در شبه‌جزیره کریمه به‌منظور الحاق این بخش از خاک اوکراین به فدراسیون روسیه برگزار شد جستجو کرد.
جنگی که روسیه در فوریه 2022 با نام «عملیات نظامی ویژه» علیه اوکراین آغاز نمود، بزرگترین تهاجم نظامی متعارف به خاک اروپا از زمان جنگ دوم جهانی است. از تاریخ گذشته دور و دراز دو کشور اگر بگذریم، ریشه تاریخی متاخر این نزاع را باید در همهپرسی که در مارس 2014 در شبه‌جزیره کریمه به‌منظور الحاق این بخش از خاک اوکراین به فدراسیون روسیه برگزار شد جستجو کرد.
دلیل این اقدام روس‌ها، سرنگونی ویکتور یانوکوویچ رئیس‌جمهور مدافع منافع روسیه در اوکراین بود که بدنبال سرباز زدن او از امضای توافقنامه همکاری و تجارت آزاد با اتحادیه اروپا در سال 2014 برکنار شد و دولت غرب‌گرای پترو پروشنکو به جای یانوکوویچ بر سرکار آمد و در نهایت با امضای توافق تجاری با اتحادیه اروپا خشم سران کرملین را برانگیخته و در آوریل همین سال تصرف کریمه توسط روسیه را موجب شد.
این موضوع را می‌توان آغازی برای بروز درگیری‌های جدی بین دو کشور دانست، در این زمان معاهدات مینسک برای آتش‌بس مابین روسیه و اوکراین و همچنین آلمان و فرانسه امضا شد که تا قبل روی کارآمدن ولادیمیر زلنسکی و آغاز جنگ بنظر کارساز می‌نمود، بعد‌ها در دسامبر2022، (آنگلا مرکل) صدر اعظم سابق آلمان و (فرانسوا هالند) رئیس‌جمهور اسبق فرانسه در اظهاراتی هدف از امضای این توافقات را فرصت یافتن کی‌اف برای تقویت توانمدی‌ها و بنیه نظامی خود در برابر روسیه خواندند که مسکو نیز خود را در این قائله فریب خورده می‌داند .
تبعات اولیه الحاق کریمه به روسیه، خروج اوکراین از مجمع کشورهای مشترک المنافع به رهبری روسیه را در پی داشت، این نزاع تأثیرعمیقی بر اقتصاد اوکراین گذاشت؛ تولید ناخالص داخلی این کشور در سال 2014 بیش از 17 درصد کاهش یافت و تورم صعودی 60 درصدی یافت، در همین سال اتحادیه اروپا نیز تحریم هایی را علیه روسیه اعمال کرد که برخی از بخش‌های صادرات این کشور مانند تسلیحات و فناوری انرژی را از خود متاثر ساخت. این تحریم ها بر شرکت های اروپایی که دارای منافع تجاری در روسیه بودند، مانند شرکت های انرژی ( شل و بریتیش پترولیوم و…) نیز تأثیرات مهمی برجای گذاشت.
جنگ اوکراین| مسکو در دام تحریم‌های بین المللی
دامنه تاثیر و تحولات سیاسی، اقتصادی و بحران‌های انسانی این درگیری کشورهای زیادی را تاکنون از خود متاثر ساخته است، در بعد اقتصادی تورم ناشی از بحران اوکراین در حال حاضر بیشتر اقتصادهای جهان از جمله آمریکا و اروپا را دچار آسیب کرده است، افزایش شدید قیمت نفت، گاز و محصولات کشاورزی به طور پیوسته زمینه‌ساز چالش‌های اساسی بر سر راه اقتصاد بهم پیوسته جهانی است، دو کشور روسیه و اوکراین با هم تامین کننده 70 درصد از گاز نئون، 13 درصد تیتانیوم، 30 درصد پالادیوم، 16 درصد غلات، 25 درصد گندم، 16 درصد ذرت و 56 درصد از صادرات روغن آفتابگردان در سطح جهان هستند، روسیه به تنهایی اولین تولیدکننده گاز طبیعی، دومین تولیدکننده زغال‌سنگ طبیعی، سومین تولیدکننده نفت خام و چهارمین تولیدکننده انرژی هسته‌ای در جهان است که این آمار به خوبی نقش این دو کشور را در سبد تامین مواد اولیه غذایی و صنعتی و انرژی در جهان را نشان می‌دهد.
در بعد سیاسی، می‌توان یکی از ریشه‌ای ترین دلایل آغاز این جنگ را در رقابت ژئوپلتیکی ایالات متحده آمریکا و روسیه در دوران پس از جنگ سرد جستجو کرد، جایگاه ژئواستراتژیک اوکراین در اروپای‌شرقی و تحرکات سیاسی روسیه در این کشور باعث شد که این منطقه پس از پایان جنگ سرد دوباره در کانون سیاست‌های رقابتی واشنگتن برای مقابله با مسکو قرار گیرد. پس از پایان جنگ سرد تقابل ایدئولوژیک صرف در روابط روسیه و آمریکا جای خود را به رقابت ژئوپلیتیک داد که بر اساس آن مهمترین تلاش روسیه حفظ یکپارچگی ارضی و مناطق تحت سلطه خود، و هدف آمریکا نیز حضور بیش از پیش در مناطق ژئواستراتژیک جهان بود متعاقب این رویکرد روسیه در تلاش است که به جهان نشان دهد که آماده است تا بوسیله اعمال زور از پیوستن جمهوری‌های سابق شوروی و مناطق استراتژیک و راهبردی به سازمان‌های غربی جلوگیری کند، تقاضای گرجستان برای پیوستن به ناتو و درگیری‌هایی که در پی این تصمیم بین روسیه و گرجستان به وقوع پیوست موید این موضوع است علاوه بر این اهمیت ژئوپلتیکی اوکراین برای روسیه به دلایلی نظیر موقعیت حائل اوکراین بین روسیه و غرب، حضور ناوگان دریایی روسیه در کریمه و همچنین صادرات 85 درصدی انرژی روسیه از مسیر اوکراین به غرب اهمیت فوق العاده این منطقه را برای روس‌ها نشان می‌دهد.
در ژانویه 2021 زلنسکی ریاست جمهوری اوکراین، درخواست خود را مبنی بر پیوستن کشورش به ناتو مطرح کرد که در پی این درخواست روسیه به بهانه تمرین آموزشی نیروهای خود را در مرز اوکراین مستقر کرد. مسکو در اقدامی پسینی با به رسمیت شناختن دو جمهوری دونتسک و لوهانسک به عنوان دو کشور مستقل رسما از توافق مینسک خارج شد و در نهایت ولادیمر پوتین در 22 فوریه اعلام کرد که این پروتکل دیگر اعتبار ندارد و با اعزام نیرو به دونباس آغازگر جنگی شد که تاکنون نیز ادامه یافته است، تلفات انسانی این درگیری از سال آوریل 2014 تا مه 2021 بر اساس آمار حدود 14000 نفر برآورد شده است.
بررسی”ابزار تحریم‌ها” که ایالات متحده امریکا و اتحادیه اروپا تاکنون علیه روسیه و متحدانش اعمال نموده‌اند از این پس بیشتر مورد توجه خواهد بود.
از همان ابتدای جنگ پاسخ متحدان غربی اوکراین به این تهاجم بوسیله تحریم‌های مالی سنگین بر روسیه صورت پذیرفت، اخراج بانک‌های کلیدی این کشور از شبکه مالی سوئیفت، تحریم نخبگان روس، کنترل دسترسی این کشور به محصولات فناورانه تنها موارد معدودی از این تحریم‌ها را شامل می‌شود، کشورهای غربی و سایر کشورها پس از به رسمیت شناختن استقلال کشورهای دست نشانده پوتین توسط او، تحریم‌ها را علیه روسیه آغاز کردند، این تحریم‌ها بطور کلی دامنه وسیعی از افراد، نهاد‌ها، سیستم‌های مالی و دسترسی و امکانات مسکو را تحت الشعاع خود قرار می‌دهد علاوه بر تحریم افراد، بانک‌ها، مشاغل، مبادلات پولی، نقل و انتقالات بانکی، صادرات و واردات، قطع ارتباط بانک‌های بزرگ روسیه از سوئیفت و شبکه پیام‌رسان جهانی، شرکت‌های بزرگ چندملیتی از جمله اپل، ایکیا، اکسون‌موبیل و جنرال‌موتورز به صورت جداگانه تصمیم گرفته‌اند تحریم‌هایی را علیه روسیه اعمال کنند.
شرکت‌های چند ملیتی برای پیروی از تحریم‌ها و محدودیت‌های تجاری اعمال‌شده توسط دولت‌های داخلی، و همچنین به میل خود، فراتر از آنچه در قانون لازم بود، برای اجتناب از خطرات اقتصادی و اعتباری مرتبط با حفظ روابط تجاری با روسیه، از روسیه جدا شدند. حتی کشورهای بی طرفی مانند سوئیس و سنگاپور که همواره مواضع بی‌طرفانه‌ای در قبال منازعات اینچنینی داشته‌اند نسبت به تحریم‌ها علیه روسیه موافقت خود را اعلام نموده‌اند.
آمریکا نیز در نشست بروکسل اعلام می‌کند که تحریم‌های اقتصادی بیشتری علیه روسیه اعمال خواهد شد، از جمله محدودیت‌هایی در استفاده بانک مرکزی روسیه از طلا در معاملات و تحریم‌های جدیدی که بر محدود کردن دسترسی روسیه به قطعات با فناوری پیشرفته، اعم از سخت‌افزار و نرم‌افزار، ساخته شده با هر قطعه یا دارایی معنوی از ایالات متحده متمرکز بوده است در دستور کار قرار گرفت. از سوی دیگر محصولات و سوخت‌های فسیلی، سیستم بانکی، سیستم هوانوردی، بخش خدمات و قطعات یدکی صنایع و سازمان هواپیمایی روسیه در زمره تحریم قرار گرفتند.
ایران و پیامدهای تحریمی جنگ اوکراین
پیامدهای تحریمی جنگ اوکراین با وجود اعلام بی طرفی ایران و تاکید آن بر اصل حاکمیت کشورها و ابراز علاقه به پایان درگیری به دلیل نزدیکی تهران به مسکو در خلال جنگ، گریبان ایران را نیز گرفته است، انتشار اخبار استفاده از پهپادهای ایرانی در برخی عملیات‌های نظامی روس‌ها تاثیرات و بازتاب‌های منفی تحریمی تازه‌ای را علیه ایران رقم زده است، اوکراینی‌ها، اتحادیه اروپا و ایالات متحده آمریکا بیشترین واکنش را تاکنون به این موضوع از خود نشان داده‌اند.
تحریم‌های اتحادیه اروپا علیه ایران، این کشور را در ردیف و تراز کشورهای متحد روسیه در جنگ همانند بلاروس قرار می‌دهد که این میزان نزدیکی به کشور مهاجم و ناقض قوانین و حقوق بین‌الملل به هیچ عنوان جلوه خوبی در افکارعمومی جهانی ندارد، آمریکا نیز تحریم‌های تازه ای را شامل ممنوعیت صادرات اقلام تکنولوژیکی که در صنعت تولید پهپاد بکار می‌رود را علیه ایران کلید زده است. همچنین وزارت خزانه‌داری آمریکا از برنامه واشنگتن برای تحریم شبکه تامین تسلیحات روسیه اطلاع می‌دهد که این برنامه ایران را نیز در این زمره جای می‌دهد، وزارت بازرگانی آمریکا نیز با هدف تضعیف برنامه پهپادی ایران محدودیت هایی را بر سر راه صادرات کالاهای با منشا آمریکایی اعمال کرده است که این امکانات در اختیار جمهوری اسلامی ایران، بلاروس و یا روسیه قرار نگیرد.
آنچه در این میان اهمیت دارد این نکته است که علی رغم هزینه‌های متعددی که ایران تاکنون در این قائله متحمل شده است، نفع روس‌ها تاکنون در این بوده است که در شرایط افزایش تحریم‌های بین‌المللی علیه‌شان، مشکلات ایران نیز با جامعه جهانی حل نشود و ایران همچنان از بازار تامین کنندگان انرژی جهان دور بماند، بیانات «کنستانتین سیمونوف» مدیر صندوق امنیت ملی انرژی روسیه در سال گذشته مبنی‌بر اینکه «ماندن ایران در تحریم‌های سخت صادقانه به نفع ماست» موید این نکته است که ماهیت نگاه حاکمان روس به ایران در سیر تاریخی خود همچنان ادامه دارد.
علاوه بر این به‌نظر می‌رسد به نتیجه رسیدن توافق برجام رضایت روس‌ها را به همراه ندارد چراکه خروج ایران از تحریم‌ها و متنوع شدن شرکای سیاسی، تجاری، اقتصادی و امنیتی ایران در منطقه و جهان، به هیچ عنوان تامین کننده نیات استثماری روس‌ها نبوده و بهره‌برداری و استفاده آنها از شرایط را تحت الشعاع قرار می‌دهد، لغو همه تفاهم نامه‌هایی که بعد از توافق برجام در سال 2015 بین تهران و مسکو در حوزه نفت و گاز به امضا رسیده بود پس از آغاز تحریم‌های آمریکا به خوبی عمق همکاری روس‌ها و میزان پرداخت هزینه آنها برای ایران را نشان می‌دهد.
در پایان می‌توان گفت که همانطور که روس‌ها خود اذعان دارند، رابطه این کشور با ایران همواره رابطه سخت و پیچیده‌ای بوده است و نمی‌توان گفت که همواره اهداف و منافع دو کشور با هم اشتراک داشته است، روسیه نشان داده است که در عمل پیگیر منافع یکسویه خود، بویژه در بزنگاه‌های تاریخی است، کشورهایی همچون روسیه و چین در عمل نشان داده‌اند که ذی‌نفع اصلی در بهره‌برداری از مواهب تحریم‌های بین المللی علیه ایران هستند، اجماع امنیتی بین‌المللی علیه ایران در ماجرای پهپاد ها و اتفاقات پیش از آن همگی بخشی از سیاست‌های امنیتی‌سازی این کشورها به منظور سواستفاده سیاسی، اقتصادی و امنیتی از ایران است. از این‌رو سیاست‌گزاران همیشه خوشبین به شرق و همیشه بدبین به غرب باید در دنبال نمودن استراتژی‌ها و راهبردهای منافع ملی به آن توجه کافی داشته باشند و با رفع مشکلات با جامعه جهانی سیاست متنوع سازی شرکا با تکیه بر توان داخلی را دنبال کنند.
محمد جهاد
