مریم سلیمی در گفت‌وگویی با ایسنا اظهار کرد: «خبر جعلی خوردن» در رسانه‌ها به‌خصوص رسانه‌های رسمی را باید نهادینه کرد. به این معنی که بکوشند تا می‌توانند از تولید و نشر خبرهای جعلی و اطلاعات نادرست جا بمانند و آنها را منتشر نکرده و به خورد مخاطبان خود ندهند.
به صرف انتشار خبر توسط همگان، مسئولیت راستی آزمایی سلب نمی شود
این دکترای علوم ارتباطات گفت: به‌صرف این توجیه که یک خبر توسط رسانه‌های مطرح و به‌طور عمومی منتشر شده است، پس مسئولیت بررسی و راستی آزمایی از منِ رسانه سلب می شود، نباید یک خبر را نشر یا بازنشر کرد. این مسئولیت هرگز چه از ابعاد حرفه‌ای و چه از منظر اخلاقی و اجتماعی از رسانه سلب نمی‌شود و باید پاسخگوی جامعه و اعتماد مخاطب و درعین‌حال حافظ اعتبار خود باشد.
صحت و دقت هرگز نباید فدای سرعت شوند
وی افزود: رسانه‌های رسمی و جریان اصلی برای اینکه از بازار پرشتاب و هیاهوی رسانه‌های اجتماعی جا نمانند، گاه به انتشار اخبار و اطلاعاتی دست می‌زنند که جعلی یا نادرست است. این حرکت به دلیل توجه کاربران به یک سوژه یا گرایش حداکثری به آن (ترند) انجام می‌گیرد، درحالی‌که خبر مربوطه بدون درستی سنجی‌های لازم به انتشار می‌رسد. این در حالی است که بر اساس اصول صحت، دقت و سرعت، هرگز نباید صحت و دقت فدای سرعت شود.
رسانه‌ها نباید تریبونی برای انعکاس حاشیه‌سازی، ماجراجویی و موج‌سواری شوند
وی تأکید کرد: برخی از اخبار جعلی و اطلاعات نادرست، توسط چهره‌های مشهور فضای واقعی و مجازی (سلبریتی ها و اینفلوئنسرها)، افراد حقیقی و حقوقی و یا حتی دولت‌ها و … ساخته می‌شوند تا منافعشان را تأمین کنند. گاه ابعاد این منافع محدود است و به مسیرهایی همچون جذب بیشتر مخاطب و دنبال کننده، افزون شدن شهرت، کسب سود و تبلیغات منتهی می‌شود و گاه منافعی را در چهارچوب جنگ رسانه‌ای، اقتصادی ـ تجاری و در ابعاد کلان ملی و فراملی حاصل می‌کند.
در این زمینه بیشتر بخوانید:
درسی که پشه پر حاشیه به رسانه‌ها داد
این مدرس ارتباطات متذکر شد: گاه این حاشیه‌سازی‌ها ممکن است تلاشی برای دیده شدن یک فیلم، سریال، برنامه و … و یا کوششی برای جلب و جذب و یا بازگشت به مدار توجه مخاطبان و کاربران توسط یک سلبریتی یا اینفلوئنسر و… باشد. این کار ممکن است از سوی سلبریتی ها و اینفلوئنسرها با روش‌هایی همچون انتشار اخباری منفی از فرد به دروغ همچون فوت، جراحت، ممنوع الکاری، ممنوع‌التصویری، بازداشت، محدودیت فعالیت و… انجام گیرد. در این چهارچوب که مخاطبان/کاربران به اخبار منفی و جعلی واکنشی فعال‌تر نشان می‌دهند.
سلیمی یادآور شد: به هر تقدیر، رسانه‌ها به‌ویژه رسانه‌های رسمی و جریان اصلی نباید به تریبونی برای انعکاس حاشیه‌سازی، ماجراجویی و موج‌سواری و درعین‌حال کسب منافع عده‌ای تبدیل شوند.
وی افزود: رسانه‌ها باید به خاطر داشته باشند که افراد به‌خصوص افرادی مطرح که حیاتشان اعم از اجتماعی و اقتصادی و … به بودن در مدار افکار عمومی گره‌خورده است، برای حفظ این حیات ممکن است دست به هر کاری بزنند. این در مدار بودن به هر قیمت، نباید بهایش توسط رسانه‌ها پرداخت شود. هرچند انتظار می‌رود رسانه‌ها اخبار چهره‌ها و اینفلوئنسرها را منتشر کنند ولی هر انتشاری باید با بررسی، دست‌یابی به پشت پرده‌ها و کنه واقعیت و راستی آزمایی های لازم منتشر شود.
پوشش خبرهایی با خاستگاه رسانه‌های اجتماعی با دقت انجام گیرد
سلیمی به ایسنا گفت: باید به خاطر داشت سلبریتی‌ها، اینفلوئنسرها و تمامی افرادی که در پی جلب و جذب مخاطب و کاربر هستند، گاه برای ماندن در قاب ذهن و نگاه مخاطب در رسانه‌ها دست به هر اقدامی می‌زنند که بعضاً زمینه‌سازی برای انتشار آن در رسانه‌های اجتماعی صورت گرفته است. با تاکتیک‌ها و تکنیک‌هایی یک خبر را در این رسانه‌ها برجسته کرده و با تمرکز نگاه و توجه کاربران و افکار عمومی، رسانه‌های جریان اصلی و رسمی نیز خواسته و ناخواسته مجبور به پوشش آن خبر می‌شوند.
وی افزود: در جریان پوشش خبرهایی که سرنخ‌ها و سوژه‌های آن در رسانه‌های اجتماعی است باید نهایت دقت و وسواس را به کار گرفت تا هر خبری را منتشر نکرد.
اول کنترل، بررسی و درستی سنجی، بعد انتشار
وی که دارای ۲۵ سال سابقه کار مطبوعاتی است، یادآور شد: به خاطر دارم، بی‌بی‌سی از جمله رسانه‌هایی بود که خبر درگذشت استاد شجریان را با تأخیر منتشر کرد و از همین رو نیز مورد نقد قرار گرفت و رسماً تحریریه این رسانه به ارائه پاسخی رسمی درباره دلیل تأخیر در انتشار خبر اقدام کرد.
سلیمی ادامه داد: چراکه بارها خبر درگذشت استاد توسط رسانه‌ها منتشرشده بود و بعد نیز تکذیب می‌شد؛ بنابراین بی‌بی‌سی آن‌قدر منتظر ماند تا یک منبع معتبر (به‌ویژه فرزند استاد شجریان) خبر را رسماً منتشر کند، در این اتفاق بی‌بی‌سی تلاش کرد تا ریسک انتشار یک خبر جعلی یا نادرست را به حداقل برساند ولو اینکه ممکن است از دید دیگران خبر خورده باشد.
وی افزود: نتیجه حاصله از مرور این تجربه آنکه احتیاط در نشر و بازنشر اخبار به‌ویژه اخبار مربوط به سلبریتی ها و افراد مشهور یک ضرورت است.
این دکترای علوم ارتباطات خطاب به رسانه‌های داخلی گفت: برای رسانه‌های رسمی یا جریان اصلی بسیار این نکته حیاتی است که برای حفظ اعتبار خود نزد مخاطب به انتشار اخبار درست دست زنند و خود را گرفتار انتشار اخبار جعلی و نادرست و بعد تکذیب آن نکنند.
وی ادامه داد: بر این اساس هر خبری که از هر منبعی توسط رسانه دریافت می‌شود باید بررسی و راستی آزمایی شود و در این مسیر باید مهارت‌های راستی آزمایی در فعالان یک رسانه افزایش یابد.
از تجارب دیگر کشورها و رسانه‌ها در مسیر راستی آزمایی بهره گرفته شود
سلیمی گفت: در کشورها و رسانه‌های مختلف برای تشخیص اخبار و تصاویر جعلی از واقعی به استفاده از روش‌های مختلفی اقدام می‌شود که از این جمله استفاده از هوش مصنوعی، بهره‌گیری از نرم‌افزارها، تشکیل میزهای خبر جعلی و … است. به هر تقدیر، هر راهی که به تشخیص اخبار و تصاویر واقعی از جعلی و نیز تضمین هم‌زمان اصول صحت، دقت و سرعت کمک کند، می‌تواند یاری گر باشد.
مراقب منابع جعلی باید بود
این فعال حوزه رسانه گفت: رسانه‌ها نه‌تنها باید به توان تشخیص اخبار، تصاویر و ویدئوهای جعلی و دیپ فیک ها برسند بلکه باید توان تشخیص منابع جعلی از واقعی را نیز داشته باشند. منابع رجوع رسانه‌ها در حال حاضر نسبت به گذشته از وسعت بیشتری برخوردار شده است؛ از این جمله رجوع به منابع در رسانه‌های اجتماعی است. در این رجوع بسیار حائز اهمیت است که امکان تشخیص منابع جعلی از واقعی وجود داشته باشد.
وی افزود: کنترل تیک آبی تأیید هویت در رسانه‌های اجتماعی را نباید فراموش کرد. این تیک عموماً در کنار نام و تصویر افراد حقیقی و حقیقی قرار می‌گیرد که هویتشان را تأیید می‌کند و عموماً نیز این افراد دارای شهرت بوده و از تعداد دنبال کننده‌های بالایی نیز برخوردارند.
سلیمی تأکید کرد: هرگز نباید به نشر و بازنشر اخبار به‌ویژه به نقل از منابع فاقد تأیید هویت در رسانه‌های اجتماعی اقدام کرد؛ مگر اینکه از اعتبار منبع و نیز اعتبار خبر مربوطه کسب اطمینان کامل کرد.
سرنخ گیری از رسانه‌های اجتماعی بله، اتکا به آنها هرگز
وی تأکید کرد: رسانه‌ها می‌توانند برای یافتن سوژه و ایده به رسانه‌های اجتماعی مراجعه کرده ولی هرگز نباید به آن اتکا کنند. بعد از اخذ سوژه باید به بررسی، جمع‌آوری اطلاعات، راستی آزمایی و… اقدام کنند.
پرهیز از اتکا به یک منبع
وی که یکی از مؤلفان کتاب سواد خبری است، گفت: هرگز رسانه‌ها نباید با اتکا به یک منبع ولو یک منبع به‌ظاهر رسمی به انتشار یک خبر اقدام کنند بلکه خودشان هم باید به راستی آزمایی دست زنند. از سوی دیگر، به‌صرف اینکه دیگران خبر را منتشر کرده‌اند ما نیز بی تحقیق و بررسی آن خبر را منتشر کنیم یک اشتباه جدی است؛ چراکه ممکن است در نهایت به اعتبار ما به‌عنوان رسانه صدمه وارد کند.
او از یک تجربه مربوط به بی‌بی‌سی یادکرده و با تأکید بر اینکه باید ازاین‌گونه تجارب درس گرفت، گفت: بی‌بی‌سی خبری را مربوط به ادعای زایمان ۱۰ قلو به نقل از خبرگزاری آفریقای جنوبی منتشر کرد و در نهایت در سومین خبر مرتبط بعد از چند هفته، مجبور به اعلام غیرواقعی بودن خبر شد.
سلیمی اضافه کرد: باید از تجربه‌هایی این‌چنین درس گرفت.
سؤالات اساسی در جریان انتشار یک خبر
سلیمی خطاب به رسانه‌ها گفت: پیش از انتشار هر خبر، باید سوالاتی را از خود بپرسند مانند اینکه منابع هر خبر کدم‌اند؟ آیا منابع مربوطه از اعتبار لازم برخوردارند؟ آیا هویت آنها مورد تأیید است؟ سابقه و پیشینه این منابع به چه شکل است؟ آیا سابقه انتشار یا بازنشر اخبار جعلی، نادرست و یا گمراه‌کننده را دارند؟ آیا خبر مربوطه واقعی است یا جعلی و یا نادرست؟ آیا راستی آزمایی های لازم را درخصوص خبر مربوطه داشته‌ایم یا خیر؟ خبر مربوطه دارای چه ارزش‌ها و ایدئولوژی است و بناست منافع چه فرد یا افراد حقیقی یا حقوقی را تأمین کند؟ این خبر در چه بستر و موقعیت زمانی منتشر می‌شود؟ پشت پرده‌های احتمالی این خبر چیست؟ تبعات انتشار چنین خبری چیست؟ و … .
وی افزود: واقعیت این است که رسانه‌ها در کنار چهارچوب‌های حرفه‌ای خود که بخشی از آن به اعتبارشان برمی‌گردد، دارای مسئولیت‌های اجتماعی هستند و اجازه ندارند هر خبری را به هر قیمتی منتشر کنند.
نباید به اعتماد مخاطبان و کاربران خدشه وارد کرد
این مدرس دانشگاه گفت: در کنار مباحث حرفه‌ای و مسئولیت‌های اجتماعی، ضرورت تعامل و ارتباط مؤثر بین رسانه‌ها و مخاطبان و کاربرانشان ایجاب می‌کند که برای حفظ اعتماد دوسویه تلاش کرده و از ایجاد خدشه به آن جلوگیری کنند. بخشی از این خدشه‌ها به‌واسطه انتشار اخبار جعلی و نادرست آنها به‌طور خواسته یا ناخواسته حاصل می‌شود. کما اینکه گاه همین اخبار ممکن است مبنای تصمیم و اقدام عده‌ای قرار گیرد و منافع فردی، خانوادگی و جمعی آنها را نیز از ابعاد مختلف به خطر بیندازد.
نیاز به دستورالعملی برای فعالیت فعالان حوزه رسانه در رسانه‌های اجتماعی و متاورس
این پژوهشگر ارتباطی و رسانه‌ای پیشنهاد کرد تا رسانه‌ها برای فعالیت کارکنان خود در رسانه‌ها به‌خصوص رسانه‌های اجتماعی و در آینده در متاورس باید به تهیه یک منشور و دستورالعمل اقدام کنند و ضمن بیان و تشریح بایدها و نبایدها، از بروز خطاهای حرفه‌ای احتمالی جلوگیری کنند که از جمله پیشگیری از انتشار اخبار جعلی و نادرست و یا مورد سوءاستفاده واقع‌شدن فعالان این حوزه و یا خود رسانه است.
وی افزود: در بسیاری از رسانه‌ها تأکید می‌شود که فعالان هر رسانه باید مستقل از هویت‌سازمانیِ خود، در رسانه‌های اجتماعی حضور یابند. چراکه نباید فعالیت‌های فردی آنها تداعی‌گر و یا نمایندگی از سوی سازمان تلقی شود.
سلیمی اضافه کرد: از دیگر الزامات، حرکت فعالان رسانه‌ها در چهارچوب‌های حرفه‌ای و اخلاقی است. ضمن مشخص کردن این چارچوب‌ها باید تبعات عدول از آنها را نیز در این دستورالعمل تبیین و تعریف کرد.
وی ادامه داد: ارائه راهکارهایی برای تشخیص اخبار جعلی از واقعی به‌ویژه در رسانه‌های اجتماعی، ارائه هشدارها و توصیه‌های لازم و … نیز می‌تواند به هرچه کاربردی‌تر شدن این دستورالعمل کمک کند. این دستورالعمل باید توان محافظت از رسانه و نیز کارکنان آن را در برابر آسیب‌های احتمالی در رسانه‌های اجتماعی را داشته باشد.
مخاطبان و کاربران نیز مسئول‌اند
او که یکی از مدرسان کتاب تفکر و سواد رسانه‌ای در پایه دهم و یازدهم است گفت: به همان میزان که رسانه‌ها در برابر اخبار و پوشش آن مسئولیت‌هایی دارند، از سویی خود مخاطبان و کاربران نیز نیازمند ارتقای مهارت‌ها و سوادهای رسانه‌ای، خبری، بصری و… خود هستند و هرگز نباید هر مطلب و محتوایی را باور و بپذیرند. درعین‌حال نیز نباید در گردونه نشر و بازنشر اخبار جعلی و اطلاعات نادرست و گمراه‌کننده قرار گیرند. حداقل انتظار از آنها این است که از نشر و بازنشر آنچه مطمئن نیستند بپرهیزند.
وی تأکید کرد: بسیاری از وقت‌ها همین نشرها و بازنشرها و همین دنبال کنندگی‌ها و لایک‌ها و کامنت‌های ساده است که برخی را به منافعشان می‌رساند؛ درحالی‌که افراد خود باید بدانند که در زمین‌بازی دیگران، دست به بازی نزنند و موجبات تأمین منافع سایرین را از ابعاد تجاری و اقتصادی، سیاسی و… فراهم نکنند.
سلیمی گفت: اخبار جعلی و اطلاعات نادرست گاه به‌واسطه یک خبر، تبلیغ یا حتی یک طنز ساده ممکن است بال و پرِ انتشار بیابند، مراقب باشیم. هر محتوایی را باور نکنیم، نپذیریم و نشر و بازنشر نکنیم. اجازه ندهیم که ناخواسته به خدمت تأمین منافع عده‌ای درآییم آن‌هم در لوای همین مشارکت‌های به‌ظاهر عادی‌مان در رسانه‌های اجتماعی.
وی افزود: هر میزان که به رسانه‌های مورد رجوع خود اطمینان داشته باشیم نباید چشم و گوش بسته همه‌چیز را از آنها بپذیریم، زندگی در این عصر نیازمند هوشیاری، هوشمندی و تفکر انتقادی است.
سلیمی تاکید کرد: هر خبری را مرتبط با افراد مشهور و چهره به خصوص سلبریتی ها و اینفلوئنسرها کلیک نکنید به خصوص اگر خبری مربوط به مرگ و… آنها باشد گاه در پس این کلیکها، بدافزار و یا اتصال به سایتهای نامناسب و… در انتظار شماست. یا حداقل اینکه از ریسک جعلی بودن بیشتری این خبر برخوردار است. اینگونه خبرها را فقط در منابع معتبر چک کنید و مراقب مشابهتهای نام منبع (ولو با لوگوی مشابه) در زمان کنترل باشید.
وی ادامه داد: این نکته نه تنها شامل اینفلوئنسرهای انسانی، حیوانی، کاراکترهای کارتونی و عروسکی و… که حتی اینفلوئنسرهای گرافیکی و در آینده رباتهای انسان نما و دیجیتالی در متاورس نیز هست.
