همه گیری ویروس کرونا در سال ۲۰۲۰ در سراسر جهان منجر به بروز تغییرات بسیاری در شیوه زندگی مردم و سیاست های دولت ها شده است. دولت ها و سامانه های بهداشت عمومی، با اعلام وضعیت اضطراری اقدامات گسترده ای را برای پیشگیری از ابتلا به این بیماری انجام داده اند. استرس ناشی از این بیماری و اثرات مخرب روانی- اجتماعی آن به شدت جامعه را در هر حوزه ای خصوصاً در حوزه آموزش با مشکلات بسیاری مواجه کرده است. این موضوع موجب آغاز فصل جدیدی از آموزش در جهان و در جمهوری اسلامی ایران شده است. لذا موضوع آموزش، نقش پررنگ آن در رشد و توسعه کشور و برآورده شدن اهداف و آرمان های انقلاب اسلامی از اهمیت فراوانی برخوردار است.
ضرورت و اهداف پژوهش
از زمان شروع بحران کرونا زندگی افراد بسیاری در سراسر جهان و به خصوص دانشجویان دچار دگرگونی و آشفتگی شده است. این بحران موجب تغییر و تحولاتی در چشم انداز آموزش عالی در سراسر دنیا شده است. دانشگاه مسئولیت مهمی در تربیت و پرورش دانشجویان در راستای رسیدن به اهداف و ارزش های اسلامی جامعه دارد. به همین دلیل شرایط به وجود آمده از بحران کرونا نباید مانعی در مسیر ایفای این مسئولیت داشته باشد. البته آموزش مجازی تا حدودی این مشکل را حل کرده است. به حداقل رسیدن آسیب ناشی از بحران کرونا به عواملی چون زیرساخت های دانشگاه های کشورها در سطح ملی و بین المللی، میزان نقاط ضعف و قدرت آن ها، نحوه مواجهه و چگونگی مدیریت آن ها بستگی دارد. به همین منظور لازم اقداماتی انجام شود تا آموزش دانشجویان تحت تأثیر قرار نگیرد. از زمان شروع ویروس کرونا تحقیقات بسیاری در این زمینه انجام شده است؛ اما تحقیقی که جامعیت داشته باشد و یک دید کلان نسبت به شرایط آموزشی، پژوهشی، فرهنگی و دانشگاه داشته باشد انجام نگرفته است؛ بنابراین انجام تحقیقی که تمام این ابعاد را در بربگیرد ضروری است.
روش شناسی پژوهش
پژوهش حاضر یک پژوهش کیفی و از منظر جهت گیری پژوهش یک پژوهش کاربردی است. این پژوهش برای توصیف وضعیت موجود در دو فاز انجام شده است. فاز اول با رویکرد استقرایی و استراتژی تحلیل محتوا و فاز دوم با استفاده از تحلیل داده های متنی متون علمی و مصاحبه های انجام شده با خبرگان صورت گرفته است. اطلاعات لازم در پژوهش حاضر از طریق مطالعه اسناد و انجام مصاحبه های نیمه ساختاریافته به روش کتابخانه ای و میدانی جمع آوری شده است. به منظور تجزیه وتحلیل داده ها و اطلاعات به دست آمده، از روش های تحلیل محتوای کیفی و تحلیل تم استفاده شده است. همچنین برای تجزیه وتحلیل داده ها از نرم افزار ۲۰۲۰MAXQDA استفاده خواهد شد.
آموزش مجازی در دوران کرونا
یکی از ارکان اصلی تولید و توسعه در هر کشوری، آموزش است. دانشگاه به عنوان منبع تحولات عظیم جامعه و نقش بسیار در رشد و شکل گیری نگرش های دانشجویان نسبت به زندگی از اهمیت بالایی برخوردار است. در حال حاضر با توجه به شیوع بحران کرونا امکان آموزش حضوری وجود ندارد. از طرفی نیز با توجه به ماهیت آموزش امکان تعطیل شدن آن وجود ندارد. جامعه آموزش عالی وظیفه دارد از تبدیل بحران کنونی ویروس کرونا به یک بحران عمیق و فراگیر دموکراسی جلوگیری کند. این مسئولیت همچنین به عهده مقامات دولتی و همچنین جامعه مدنی به طور گسترده تر است. به همین منظور برای انجام این مسئولیت مهم از آموزش مجازی استفاده شده است. آموزش مجازی یک ابزار سودمند برای رشد و توسعه یادگیری از طریق روش های الکترونیکی اطلاع رسانی است. این نوع از آموزش مزایایی چون افزایش امکان دستیابی به اطلاعات، انتقال بهتر محتوا و تعامل پذیری دارد. همچنین آموزش مجازی محدودیت هایی مانند بالا بودن هزینه به کارگیری خطوط تلفن، عدم دسترسی همه به رایانه و هزینه بالای راه اندازی و استفاده از تجهیزات رایانه ای نیز دارد.
بررسی مهم ترین مسائل آموزشی-پژوهشی و فرهنگی در دوران کرونا و پساکرونا
ویروس کرونا در طی دو سال اخیر موجب آشفتگی افراد و به خصوص دانشجویان شده است؛ بنابراین پژوهش حاضر بامطالعه جامع بر روی متون علمی مرتبط و انجام مصاحبه با افراد خبره در این حوزه به دنبال راهکاری مناسب برای آموزش باکیفیت در دوران کرونا و پساکرونا است. مهم ترین مسائل آموزشی-پژوهشی و فرهنگی در دوران کرونا و پساکرونا مطرح شده در پژوهش حاضر عبارت اند از:
- زیرساخت های لازم برای ارتقا کیفیت آموزش مجازی در دوران بحران کرونا: دانشگاه ها برای ارائه یک آموزش مجازی مناسب و باکیفیت در دوران کرونا باید بتوانند از منظر آموزشی، پژوهشی، فناورانه، فرهنگی و ساختاری زیرساخت های مناسب را فراهم کنند. در راستای فراهم کردن زیرساخت های آموزشی، دروس باید مورد بازبینی قرار گیرند. همچنین به جای مدرک پروری، دانش پروری و تقویت مهارت حل مسائل جایگزین شوند. علاوه بر زیرساخت آموزشی باید زیرساخت ساختاری نیز فراهم باشد. باید بسترهایی مانند مدیریت ساختار، نوع سبک رهبری به کارشده در دانشگاه ها و بازبینی ساختار آموزش فراهم شود. نوع سبک رهبری نیز در شرایط حاضر از اهمیت بالایی برخوردار است. باید از سبک هایی همچون انعطاف پذیری و خدمتگزار و مشارکتی استفاده کرد.
- مشکلات و تهدیدات در مقابل آموزش عالی در بحران کرونا: بروز بحران کرونا آموزش دانشجویان در سراسر دنیا را با مشکلات فراوانی مواجه کرده است. برای حل این مشکلات، شناخت آن ها اهمیت بسیاری دارد. ازجمله مشکلات به وجود آمده ناشی از بحران کرونا می توان به کاهش جذب دانشجویان بین المللی در کوتاه مدت، مشکلات اقتصادی، ساختاری و مشکلات روحی و روانی اشاره کرد.
- بحران کرونا و ایجاد فرصت هایی برای آموزش عالی کشور: باوجود مشکلاتی که بحران کرونا برای آموزش دانشجویان به وجود آورده است فرصت هایی را نیز به وجود آورده است. شناسایی بحران های آموزشی، مشخص کردن تغییرات ساختاری و سرمایه اجتماعی آموزش عالی و روشن شدن اهمیت علم برای جامعه برخی از این فرصت ها هستند.
- نقش مسئولیت فرهنگی – اجتماعی آموزش عالی کشور در دوران بحران کرونا: یکی از نقش های اساسی دانشگاه مسئولیت فرهنگی-اجتماعی است. دانشگاه با ایفای این نقش در جامعه منجر به تقویت ارزش های اساسی در جامعه شده و می تواند با قرار گرفتن در سایر نهادهای کشور قدمی برای حل بحران به وجود آمده بردارد. نقش مسئولیت فرهنگی – اجتماعی دانشگاه در جامعه با توجه به حاکم بودن ارزش های اسلامی از اهمیت بالایی برخوردار است. اگر از پتانسیل های نهاد رهبری و گروه معارف اسلامی در دانشگاه ها استفاده شود، هم در بهبود شرایط به وجود آمده تأثیرگذار است هم در بلندمدت وضعیت دانشگاه ها را از شرایط موجود و مقدور به سمت شرایط مطلوب سوق می دهد.
- نقش علوم انسانی به عنوان بخشی از آموزش عالی کشور در دوران بحران کرونا: علوم انسانی با ایفای نقش هایی مانند گسترش افق فکری افراد، شناخت بافت فرهنگی جامعه و رشد علوم انسانی موجب رشد افراد و جامعه می شود.
- مناسب ترین روش آموزش دانشگاهی در زمان پساکرونایی: در این دوران آموزش، ترکیبی از حضوری و مجازی است. لذا با اماده سازی زیرساخت های لازم و تقویت آموزش مجازی و حل مشکلات می توان به هدف آموزش موفق دست یافت.
راهکارهای بهبود آموزش در دوران کرونا و پساکرونا
در این بخش به ارائه ی پیشنهاد هایی برای بهبود آموزش در دوران کرونا و پساکرونا ارائه می شود:
- طراحی یک سامانه جامع آموزشی برای همه دانشگاه های کشور: طراحی یک سامانه جامع باعث صرفه جویی در هزینه ها می شود. استفاده همه دانشگاه ها از یک سامانه جامع، باعث می شود از تجربیات هم استفاده کنند، به مرور در استفاده از آن خبره باشند. همچنین برگزاری یک دوره آموزشی برای همه دانشجویان از طریق فضای مجازی، یادگیری و آموزش نحوه کار با آن به صورت یکپارچه برای همه دانشجویان و اساتید برگزار شود.
- رعایت اخلاق مجازی و صداقت در برگزاری آزمون های مجازی: با کمک گرفتن از گروه معارف و نهاد رهبری در پرورش درست دانشجویان، افراد را طوری تربیت و پرورش پیدا می کنند که به حد خودکنترلی برسند و بدون نظارت اخلاق مجازی را رعایت کنند.
- تقویت بعد مسئولیت فرهنگی – اجتماعی دانشگاه در جامعه: برای تقویت و توسعه مسئولیت فرهنگی – اجتماعی، گروه معارف و نهاد نمایندگی رهبری، می توانند با تشکیل جلسه ای متشکل از خبرگان حوزه و نمایندگان دانشجویی، به دنبال راهکارهای عملیاتی باشند.
جمع بندی
بحران کرونا موجب تغییر و تحول در زندگی دانشجویان و چشم انداز آموزش عالی در سراسر دنیا شده است. به دلیل اهمیت دانشگاه در تربیت و پرورش دانشجویان، این بحران نباید مانعی در مسیر ایفای این مسئولیت داشته باشد؛ بنابراین پژوهش حاضر بامطالعه جامع بر روی متون علمی مرتبط و انجام مصاحبه با افراد خبره در این حوزه به دنبال راهکاری مناسب برای آموزش باکیفیت در دوران کرونا و پساکرونا است. زیرساخت های لازم برای ارتقا کیفیت آموزش مجازی در دوران بحران کرونا، مشکلات و تهدیدات در مقابل آموزش عالی در بحران کرونا و بحران کرونا و ایجاد فرصت هایی برای آموزش عالی کشور ازجمله مهم ترین مسائل مطرح شده در این پژوهش است. همچنین پیشنهاداتی مانند طراحی یک سامانه جامع آموزشی برای همه دانشگاه های کشور، رعایت اخلاق مجازی و صداقت در برگزاری آزمون های مجازی و تقویت بعد مسئولیت فرهنگی – اجتماعی دانشگاه در جامعه پیشنهاد های ارائه شده برای بهبود آموزش در دوران کرونا و پساکرونا هستند.
