«اعتماد» یک حالت روانی و درونی است. اعتماد تابع انتظاراتی است که از مخاطب می رود و بسته به نقش تعریف شده مخاطب نزد هرکس، انتظارات از او تعریف می شود. اعتماد درواقع میزان خوش بینی در خصوص تحقق انتظارات توسط مخاطب در آینده است. زمانی که از اعتماد ملی سخن گفته می شود، فرد به اجتماع و مخاطب به دولت تبدیل می شود و به معنای اعتمادی است که مردم به دولت دارند. بررسی وضعیت اعتماد ملی درگرو آن است که چه معیارهایی به عنوان شاخص در نظر گرفته می شود و بسته به شاخص های مختلف، نتایج پژوهش ها می تواند با یکدیگر متفاوت باشد.
کلیدواژه: اعتماد ملی، دولت، اعتماد اجتماعی
ضرورت و اهداف پژوهش
زمانی که مردم به دولت اعتماد داشته باشند، بسیاری از هزینه های دولت کاهش پیدا می کند، بزه های اجتماعی علیه دولت مانند فرار مالیاتی کاهش پیدا می کند و مردم حاضر به تأمین هزینه های مالی دولت ازجمله عوارض و مالیات ها هستند. در نتیجه ی اعتماد مردم به دولت اعتماد اجتماعی بیشتر خواهد شد، چراکه دولت به عنوان یک الگوی عینی موفق در دیدگان مردم خواهد بود و مردم به تأسی از آن به دیگر افراد نیز بیشتر اعتماد خواهند داشت. اقتدار ملی به دنبال افزایش اعتماد ملی، افزایش خواهد یافت و به این ترتیب توان بازدارندگی از درون جامعه و در حمایت از دولت ایجاد خواهد شد.
اما برعکس؛ در صورت نبود این اعتماد مردم به دولت، مردم ترجیح می دهند دولت را کنار بگذارند و یا درصورتی که منفعل باشند، نسبت به تغییر آن واکنشی نشان ندهند. ازآنجایی که نمونه عینی دولت از اعتمادی برخوردار نیست و مردم نمی توانند به پشتوانه آن حرکت کنند، لذا مردم ترجیح می دهند بسیاری از تعاملات را نداشته باشند و به همه، همان طور که به دولت نگاه می شود، می نگرند. پس توجه دولت به اعتماد ملی، ضمن افزایش اعتماد اجتماعی، افزایش توان ریسک پذیری و تعاملات اجتماعی می تواند موجب کاهش هزینه تصمیمات دولت، همراهی مردم با دولت و امیدواری ملی شود. در ادامه ضمن بررسی وضعیت اعتماد ملی، راهکارهایی برای ترمیم این اعتماد از سوی دولت ارائه می شود.
بررسی شرایط کنونی از دید ناظر خارجی
در بررسی میزان اعتماد ملی در ایران توسط ناظران خارج از کشور، مسائل و نقص هایی وجود دارد ازجمله:
- کژفهمی و نارسایی نگاه بیرونی: زمانی که ناظر خارجی در حال رصد اعتماد ملی در داخل ایران است، نمی تواند به درستی مناسبات ایران را فهم کند، چراکه اختلاف زمینه های فرهنگی، عدم درک کامل مؤلفه های فرهنگ سیاسی ایرانیان و همچنین عدم اشراف بر مفاصل اجتماعی ایران مانع از انجام این کار می شود؛
- تک بعدی دیدن اعتماد ملی در ایران: معمولاً یکی از مراجع کارشناسان خارجی، یادداشت ها و محتوای زردی است که از سوی اپوزیسیون خارج نشین منتشر می شود. بر این اساس آن ها به صورت کانالیزه شده، اخبار را دریافت می کنند. یکی دیگر از مصادیق دیدگاه تک بعدی آنان، تنظیم مطالعاتی در خصوص اعتماد ملی ایرانیان در یک مسئله خاص (مانند اقتصاد) و تعمیم آن به کل اعتماد ملی ایرانیان است؛
- غیرقابل توجیه بودن بررسی های مؤسسه گالوپ: در نظرسنجی انجام شده از سوی مؤسسه گالوپ گفته شد که اعتماد ملی از سال ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۰، از ۸۰ درصد به ۴۷ درصد رسیده است، در این زمان بی اعتمادی نیز از ۱۱ درصد به ۵۰ درصد رسیده است که این به معنای کاهش قابل توجه اعتماد ملی است. همچنین حدود ۹ نفر از هر ۱۰ نفر ایرانی معتقدند که اکنون زمان بدی برای پیدا کردن شغل در ایران است. مطالعات گالوپ نشان می دهد که اعتماد ملی به صورت تابعی از وضعیت اقتصادی تغییر می کند. بااین حال، جمعیت ۷۲ درصدی موافقان و افراد خوش بین به ریاست جمهوری آقای رئیسی می تواند نفی همه یافته های تک بعدی پیشین این مؤسسه شود.
بررسی شرایط کنونی از دید ناظر داخلی
نتایج بررسی ها و پژوهش های انجام شده توسط محققان و ناظران داخلی را می توان از چند نقطه نظر بیان کرد:
- برخورداری پژوهش ها از اصالت بیشتر: باوجوداینکه نمی توان امیدوار بود که ناظر داخلی از کژفهمی های ناظر خارجی رنج نبرد، اما به صورت کلی تجربه زیسته پژوهشگران داخلی در ضمن آشنایی شان با مفاصل اجتماعی، می تواند پژوهش های انجام گرفته در این خصوص را حقیقی تر نماید.
- کاهش یافتن اعتماد ملی در ایران: اعتماد ملی از آغاز انقلاب اسلامی به دلایل زیادی ازجمله گسترش رسانه ها و افزایش موج تبلیغات منفی علیه حاکمیت در ایران، قدمت نظام سیاسی و فرصت قابل توجه برای ایجاد تغییرات، ناکارآمدی بخشی از بدنه دولت در سال های متمادی، عملکرد دولت ها در سال های پس از انقلاب و… کاهش یافته است. نمی توان به صورت یک شیب کاهشی اعتماد را متصور بود، چراکه در برخی برهه های زمانی و در حاشیه برخی از حوادث تاریخی، نتایج متعارض زیادی دیده شده است. شاید به صورت دقیق تر باید در این سال ها اعتماد به نظام سیاسی از اعتماد به دولت ها تمییز داده شود و بیان شود که آنچه به طورکلی کاهش یافته، اعتماد به دولت بوده است.
- یافته های سال ۱۴۰۰ ایسپا: طبق نتایج به دست آمده، ۴۱.۳ درصد مردم گفته اند وضعیت کشور در سال آینده نسبت به الآن بهتر می شود. ۱۴.۸ درصد گفته اند وضعیت کشور تغییری نمی کند، اما ۲۸.۸ درصد معتقدند در سال آینده، شرایط کشور بدتر می شود. ۱۴.۳ درصد نیز نمی دانند وضعیت کشور در سال آینده چگونه خواهد شد. نتایج به دست آمده از نظرسنجی ها نشان می دهد که مردم زیادی از حضور در بورس ضرر کرده است و بسیاری از آنان دغدغه اقتصادی دارند. به گونه ای که ۱۶.۷ درصد از مردم آرزوی بهبود شرایط اقتصادی را در سال ۱۴۰۱ داشتند. همچنین ۴۵.۹ درصد مردم فکر می کنند با روی کار آمدن سید ابراهیم رئیسی مشکلات کمتر می شود و ۱۱.۵ درصد مردم بر این باورند که مشکلات کشور بیشتر خواهد شد.
پیشنهادات عملیاتی برای دولت در خصوص جلوگیری از فرسایش اعتماد ملی و ترمیم آن
دولت باید بپذیرد که مسئولیت اصلی وضعیت کنونی با اوست. فارغ از آنکه دولت فعلی که مدتی زیادی از استقرارش نمی گذرد هم باید چنین نگاهی داشته باشد؛ یعنی باید بپذیرد که اعتماد ملی در حال کاهش است و این دولت است که می تواند وضعیت را تغییر دهد؛ بنابراین دولت برای ترمیم اعتماد ملی ازدست رفته و جلوگیری از دامن زدن به فرسایش اعتماد ملی باید اقداماتی را انجام دهد؛ از جمله این اقدامات عبارتند از:
- هدایت کلیت سیستم توسط دولت: دولت بخش های بسیاری دارد که هر بخش متولی جداگانه ای از رئیس جمهور دارد. دولت باید خروجی رسانه ای همه مسئولین را در ذیل پروتکلی، کنترل نماید. به گونه ای که انشقاقی در بدنه دولت دیده نشود و یکپارچگی دولت مشهود باشد؛
- عدم خودسانسوری دولت: دولت باید اولین مرجعی باشد که اخبار و اطلاعات مربوط به خود را منتشر می کند و نباید با سکوت خود و عدم گزارش به موقع، دست شایعه پراکنان را باز بگذارد؛
- آگاهی دولت از تفاوت کاربر و مخاطب: دولت باید بداند که با کاربران (user) روبروست و نه مخاطبین (Audience)؛ انتقال مطالب به مردم تزریقی نخواهد بود، بلکه مردم مانند یک کاربر دارای قدرت تفسیر، پذیرش یا رد و مقاومت در مقابل تصمیمات دولت هستند. به این ترتیب دولت برای تصمیماتش باید مردم را قانع نماید؛
- توضیح نارسایی ها و عدم کتمان: مردم به سرعت از نارسایی های اجرایی دولت مطلع خواهند شد و تکذیب تقریباً بی اثر و گاهی تأییدکننده نارسایی است؛ بنابراین دولت در صورت بروز نارسایی، باید خود را به عنوان یک مسئول متصدی امر بداند و علت ایجاد نارسایی را توضیح دهد و اقدامات دولت برای رفع نارسایی ایجاد شده را بیان کند؛
- افزایش انتظارات بر اساس حقایق موجود: دولت باید با متکی بر ظرفیت های موجود در کشور، پس از امکان سنجی و به تأسی از کار کارشناسی، آینده مطلوب و ممکنی را برای مردم تصویر نماید و تلاش کند تا با تحقق این آینده ضمن پوشش مادام آن، مردم را با یک نمونه موفق عینی نسبت به آینده، امیدوار سازد؛
- بها دادن به سفر و تفریح مردم: دولت باید پس از ارزیابی با توجه به امکانات موجود، شرایط را برای سفر و تفریح مردم ممکن کند. درواقع این بخش از سبک زندگی افراد می تواند نمود عینی خواست دولت برای افزایش کارآمدی را نمایش دهد.
جمع بندی
بر اساس برآورد از دیدگاه ناظر خارجی، اعتماد ملی کاهش پیدا کرده است، ولی نمی توان این کاهش را قابل توجه دانست؛ اما به هرحال توجه به اعتماد ملی و کاهش آن به هر میزانی باید موردتوجه مسئولین ذی ربط قرار گیرد و به عنوان زنگ هشداری برای آنان باشد. بر اساس برآورد از دیدگاه ناظر داخلی نیز، اعتماد ملی به دولت ها کاهش یافته است. دولت مهم ترین بازیگری است که می تواند اعتماد ملی را ترمیم و افزایش دهد؛ اما پیش از آن دولت باید نقش خود را بپذیرد و منکر کاهش اعتماد ملی نشود. پس ازآن ضمن کنترل سیستم سیاسی خود، تلاش نماید که به صورت منطقی شرایط را بهبود ببخشد. به این ترتیب دولت سیزدهم بایستی ضمن تلاش برای بازتعریف نقش دولت و تصویر نمودن یک دولت مؤثر، انتظارات از دولت را نیز تا حد معقول افزایش و طبیعی نماید.
