در دوران کنونی، تصمیمگیری یکی از مهمترین مباحث در زمینه تئوری‌پردازی و مفهوم‌سازی سیاست خارجی کشورها به شمار می‌رود. مکاتب و رهیافت‌های مختلف در سیاست خارجی، الگوها و مدل‌های مختلفی از این تصمیمگیری ارائه می‌کنند که معمولاً مبتنی بر ایدئولوژی و ارزش‌های مکتب است. در ضمن مطالعه و بررسی الگوها و مدل‌های تصمیمگیری مرسوم در عرصه سیاست خارجی حکایت دارد که الگوی عقلانی تصمیمگیری، الگوی غالب در مدل‌های مربوط به تصمیمگیری بوده است.
مکاتبی نظیر لیبرالیسم، واقع گرایی و زیرمجموعه‌های مختلف آنها، تأکید زیادی بر مفهوم تصمیم عقلانی در سیاست خارجی دارند. تصمیمگیری عقلانی بر این فرض استوار است که تصمیم‌گیر در اتخاذ تصمیم از قانون هزینه و فایده تبعیت[۱] می‌کند. به عبارت دیگر در مدل عقلانی تصمیمگیری، بازیگر در ضمن تعیین اهدافی مطابق آرمان و ارزش‌های مکتب خود، راه‌های رسیدن به آن هدف را مشخص می‌کند. بازیگر در مرحله بعدی تبعات و عواقب هر راه‌حل را می‌سنجد و در نهایت تصمیمی منطقی در موضوعات سیاست خارجی می‌گیرد (قریب و ضمیریان، ۱۳۸۹). مدل عقلانی تصمیمگیری در سیاست خارجی مدلی مرسوم است.
همانطور که در مقدمه اشاره شد کیفیت و نحوه کاربست مفهوم عقلانیت در سیاست خارجی حکومت‌ها، ارتباط عمیقی با ایدئولوژی و نظام ارزش‌های حکومت دارد. به همین دلیل است که مفهوم عقلانیت در سیاست خارجی ایالات متحده با سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران و مفهوم عقلانیت در نظام سیاسی لیبرال دموکراسی با نظامی اسلامی تفاوت‌های بسیاری دارد.
مدل عقلانی جمهوری اسلامی ایران
در بررسی عقلانیت در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران و نحوه کاربست آن، نظریات و اظهارات مختلفی وجود دارد که از منظر خود سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران را تحلیل و ارزیابی می‌کنند. اما بدون شک نظرات و بیانات مقام معظم رهبری به عنوان رهبر جمهوری اسلامی ایران، مجتهد اسلامی و متفکری آگاه در این زمینه بسیار مؤثر و حائز اهمیت است. مقام معظم رهبری در این مورد معتقد است:
ما از اسلام دفاع می‌کنیم. اما منظور ما از اسلام چیست؟ اسلامِ ما با اسلام متحجر از یک سو و اسلام لیبرال از سوی دیگر، در اصول و مبانی کاملاً متفاوت است. ما هم این را رد می‌کنیم و هم آن را. اسلام ما اسلامی است متکی به معنویت، عقلانیت و عدالت؛ این سه شاخص عمده در آن هست. ما از معنویت به هیچ عنوان صرف‌نظر نمیکنیم؛ روح و اساس کار ما معنویت است. عقلانیت مهمترین ابزار کار ماست؛ عقل را به‌کار میگیریم. همین‌طور که در اصول سیاست خارجی بارها گفته‌ایم، حکمت یکی از اصول سه‌گانه‌ی ماست، و در کنار آن، مصلحت. ما حکیمانه و مدبرانه عمل می‌کنیم. این، مخصوص سیاست خارجی ما نیست، بلکه در همه‌ی زمینه‌هاست. اسلام ما اسلام عقلانی است. عقل کاربرد بسیار وسیعی در فهم ما، تشخیص اهداف و تشخیص ابزارهای ما دارد (دیدار با مسئولان وزارت امور خارجه، ۲۵ مرداد ۱۳۸۳).
بر این مبنا عقلانیت در تصمیم گیری سیاست خارجی مبتنی بر اندیشه مقام معظم رهبری سه بنیان اصلی دارد:
- معنویت
- عقلانیت
- عدالت.
به تعبیر مقام معظم رهبری، معنویت روح حاکم بر سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است که به هیچ وجه قابل اغماض نیست. حمایت از مستضعفان و مقابله با زورگویان عالم، روح حاکم بر سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است. همچنین عقل نیز ابزار مهم سیاست خارجی است که به واسطه آن، جمهوری اسلامی اهداف خود را پیگیری می‌کند. همچنین مدل تصیم‌گیری سیاست خارجی مورد تأکید رهبری، عدالت‌محور است و در مناسبات بین‌المللی، مفهوم عدالت از بایسته‌های اصلی این مدل است و به تعبیر ایشان «عقلانیت و محاسبه یکی از شرایط رسیدن به عدالت است»[۲].
اصول سیاست خارجی عقلانی
- استکبارستیزی و مبارزه با ظلم
استکبارستیزی و مبارزه با ظلم از جمله مهمترین اصول سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است. آمریکا به عنوان سردمدار استکبار جهانی، رژیمی جنگ افروز، تروریست و مداخله‌گر است که ستیز با او عین عقلانیت و تدبیر است:
رژیم آمریکا رژیم استکباری است و رژیم استکباری، جامع بسیاری از ضررها و شیطنت‌ها و بدی‌ها است. رژیم استکباری، هم جنگ‌افروز است، هم تروریست است، هم تروریست‌پرور است، هم مداخله‌گر است، هم فاسد است، هم انحصارطلب است؛ یعنی وقتی میگوییم «رژیم استکباری»، استکبار جامع همه‌ی این زشتی‌ها و بدی‌ها و شیطنت‌ها است. بنابر‌این، ستیزه‌گری با این استکبار، با این پدیده، عین عقلانیّت است. حالا بعضی‌ها می‌گویند «آقا! این خلاف عقلانیّت است، خلاف تدبیر است»؛ نه، خلاف تدبیر نبود؛ این درست عین عقلانیّت بود؛ تسلیم شدن و زیر بار رفتن، ضدّ عقلانیّت بود (بیانات در سخنرانی تلویزیونی به مناسبت سالروز ولادت پیامبر اعظم(ص) و امام صادق(ع)، ۱۳ آبان ۹۹).
سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران مبتنی بر حکمت، عزت و مصلحت است که سرلوحه تصمیمگیری در مسائل سیاست خارجی ایران است[۳].
- محاسبهگری و پیروی از منطق
در اندیشه مقام معظم رهبری، مفهوم کلی عقلانیت با محاسبهگری و نگاه منطقی به وقایع و روندها پیوند عمیقی دارد. این رویکرد ایشان را میتوان در زمینه تصمیمگیری سیاست خارجی نیز تعمیم و گسترش داد. چنانکه ایشان در یکی از بیانات خود ضمن تأکید بر مبنای عقلانی جمهوری اسلامی ایران، رویکرد منطقی و محاسبهگر را لازمه آن میداند:
مبنای اقتدار در جمهوری اسلامی یک مبنای «عقلانیّتی» است؛ یعنی ما اقتدار را بر اساس احساسات و عواطف و توهّمات و مانند اینها دنبال نمیکنیم. محاسبه اقتدار ملّی یک محاسبه عقلانی است؛ یعنی یک محاسبه‌ِ درست و منطقی (بیانات در ارتباط تصویری با مراسم مشترک دانش‌آموختگی دانشجویان دانشگاه‌های افسری نیروهای مسلح، ۲۱ مهر ۹۹).
عقلانیت در تصمیمگیری سیاست خارجی جمهوری اسلامی بر مبنای احساسات و توهمات نبوده و عقلایت محاسبهگر را میتوان از اصول اصلی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ارزیابی نمود.
- عدم محافظهکاری
برخی از تحلیلگران، عقلانیت را با نگاه‌های محافظه‌کارانه و برخاسته از ترس معنا می‌کنند و عقلانیت مطلوبشان عقلانیتی است که اوج محافظهکاری در آن متبلور است. اما عقلانیت از منظر مقام معظم رهبری عقلانیتی انقلابی و پیشرو است که خود را در حصار محافظهکاری محدود نمی‌کند.
ما عرض کردیم که عقلانیّت به معنای محاسبه‌ی درست است؛ محاسبه‌ی صحیح و درست و دستگاه محاسباتی سالم؛ عقلانیّت به این معنا است. بعضی‌ها اسم عقل و عقلانیّت را که می‌آورند، منظورشان از عقلانیّت ترسیدن است؛ وقتی می‌گویند عاقل باشید، یعنی بترسید، یعنی منفعل باشید، یعنی از مقابل دشمن فرار کنید! نه، [این درست نیست]؛ ترسوها حق ندارند اسم عقلانیّت را بیاورند. ترسیدن و فرار کردن و میدان را خالی کردن، اسمش عقلانیّت نیست، اسمش همان ترس و فرار و مانند اینها است؛ عقلانیّت یعنی محاسبه‌ِی درست (بیانات در ارتباط تصویری با مراسم مشترک دانش‌آموختگی دانشجویان دانشگاه‌های افسری نیروهای مسلح، ۲۱ مهر ۹۹).
- توجه به واقعیات
سیاست خارجی که واقعیات عرصه بین الملل و جامعه خود را در نظر نداشته باشد بدون شک پیشبردی در اهداف خود نخواهد داشت. توجه واقعیات در کنار حفظ آرمان‌ها باعث می‌شود نقشه راه سعادت ملت معین و مشخص باشد و راهبرد داخلی و خارجی حکومت معین گردد.
برای رفع مشکلات مردم و درست شدن آینده کشور به وعده‌های این و آن اعتماد نکنید، زیرا اینها وعده‌های خوبان نیست بلکه وعده‌های اشرار است، ضمن آنکه دشمنی‌ها را نیز نباید از یاد ببرید. دیدید که آمریکای ترامپ و آمریکای اوباما با شما چه کرد. دشمنی‌ها فقط مخصوص آمریکای ترامپ نیست که با رفتن آن تمام شود، آمریکای اوباما نیز با شما و ملت ایران بدی کرد (دیدار دست‌اندرکاران مراسم سالگرد شهادت حاج قاسم سلیمانی و خانواده شهید سلیمانی با رهبر انقلاب، ۲۶ آذر ۹۹).
مقام معظم رهبری ضمن تبیین و ترسیم سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران مبتنی بر عقلانیت، این عقلانیت را در محاسبهگری، توجه به واقعیات بینالملل، عدم محافظهکاری به معنای ترس و مقابله با استکبار جهانی میبیند.
