در روزی که مقامات تصمیم‌گیر در کشورهای ایران، ونزوئلا، عراق، عربستان سعودی، و کویت در سپتامبر ۱۹۶۰ در بغداد گردهم آمده و مقدمات تشکیل سازمان کشورهای صادرکننده نفت (OPEC) را بنا نهادند، ساختار بازار نفت‌خام و مشتقات آن ساده و مشخص بود. از یک طرف کشورهایی بودند که با ملی کردن صنعت نفت خود به ایجاد شرکت‌های ملی نفت (NOCs) پرداخته و امید به کسب درآمدهای فراوان و توسعه اقتصادی آنان را نسبت به آینده خوش‌بین کرده بود.
از سوی دیگر شرکت‌های بین‌المللی نفت (IOCs) بودند که از «الف» تا «ی» صنایع نفتی یعنی از مطالعه زمین‌شناسی، اکتشاف، توسعه، استخراج، انتقال تا فروش نفت‌خام به پالایشگاه‌ها و توزیع فرآورده‌ها در اختیار آنان بود. راهبرد هزینه درآمدهای نفتی کشورهای تولیدکننده در همه این سال‌ها به دو صورت هزینه کردن مستقیم درآمدهای نفتی و ایجاد صندوق توسعه ملی انجام می‌شد.جهان ۲۰۲۳ با ۱۹۶۰ تفاوت‌های اساسی پیدا کرده و نگاه دو قطبی به مجموعه بخش نفت و گاز در سراسر جهان جای خود را به مجموعه‌ای آشوبناک با بازیگران متعدد، فناوری‌های نوین، اقتصاد ترکیبی، سرچشمه‌های جدید مالی و سیاست بین‌المللی کاملا متفاوت داده است. مجموعه‌ای از متغیرهای پیدا و پنهان، قدیم و جدید، برخی به‌هم وابسته و بعضا با همپوشانی، سیستم انرژی نوین در بخش نفت و گاز را به‌شدت پیچیده کرده است.سازمان کشورهای صادرکننده نفت، اوپک سازمانی بین‌دولتی است که در کنفرانس بغداد در سپتامبر سال ۱۹۶۰ توسط ایران، عراق، کویت، عربستان سعودی و ونزوئلا ایجاد شد. سپس کشورهای قطر (۱۹۶۱)، اندونزی (۱۹۶۲)، لیبی (۱۹۶۲)، امارات عربی متحده (۱۹۶۷)، الجزایر (۱۹۶۹)، نیجریه (۱۹۷۱)، اکوادور (۱۹۷۳)، گابن (۱۹۷۵)، آنگولا (۲۰۰۷)، گینه استوایی (۲۰۱۷) و کنگو (۲۰۱۸) به اوپک پیوستند. در حال حاضر، این سازمان در مجموع ۱۳ عضو دارد. اوپک به‌منظور تثبیت بازار نفت، از ابتدا روی دو راهبرد حمایت از قیمت و حمایت از بازار سیاستگذاری داشته است. راهبرد حمایت از قیمت به معنای کنترل مدیریت تولید است. اتخاذ این راهبرد، سبب از دست رفتن سهم اوپک در بازار نفت شد. اتخاذ راهبرد حمایت از بازار، منجر به کاهش چشمگیر درآمد نفتی اوپک از طریق کاهش قیمت نفت و بالاخرهبه دست آوردن سهم بیشتری از بازار شد. اوپک طی دهه اخیر از یک راهبرد میانه پیروی کرده است. اعمال این راهبرد ثبات نسبی درآمد اوپک را در برداشت، اما از سویی بی‌ثباتی مداوم در بازار جهانی را تشدید کرده است.
در سال ۲۰۱۶، کشورهای عضو اوپک به این نتیجه رسیدند که برای اثرگذاری بیشتر باید اتحاد درونی‌شان را تقویت کنند. این مساله در نشست ۱۷۳ اوپک در الجزایر مطرح شد. در این نشست اعضا تصمیم گرفتند با کشورهایی که در عرصه تولید و صادرات نفت اثرگذارند، اتحاد تازه‌ای ایجاد کنند. در نشست ۱۷۴ اوپک، کشورهای خارج از این سازمان که روسیه، مکزیک و نیجریه در راس آنها بودند، این پیشنهاد اوپک را پذیرفته و ائتلاف اوپک‌پلاس را شکل دادند. در این میان نقش عربستان سعودی و روسیه در تصمیم‌های این ائتلاف پررنگ بوده است. تصمیم‌های اوپک‌پلاس صرفا برای کاهش تولید نیست و سیاستگذاری‌هایی در خصوص تثبیت قیمت در بازار و جلوگیری از افزایش بی‌رویه قیمت که می‌تواند تقاضا را کاهش دهد، اعمال کرده است. کاهش قیمت نفت که همزمان با شیوع کووید۱۹ شدت گرفت باعث اختلاف میان عربستان سعودی و روسیه در خصوص میزان تولید شد. عربستان سعودی اصرار داشت که سهم کشورهای اوپک و غیراوپک از کاهش تولید دو به یک باشد اما روسیه نیازی به کاهش تولید نمی‌دید زیرا از نظر مسکو، محدودیت عرضه کشورهای اوپک و غیراوپک به صنعت نفت غیرمتعارف ایالات متحده اجازه می‌داد شکاف به‌وجودآمده در بازار را پر کند. سپس ریاض و مسکو به‌طور جداگانه اعلام کردند که بازار را در ماه آوریل ۲۰۲۰ پر از نفت خواهند کرد. این امر در شرایطی که تقاضا به‌دلیل همه‌گیری جهانی ویروس کرونا افت کرده بود، قیمت نفت را کاهش داد. قیمت نفت از ابتدای سال ۲۰۲۰ در بحبوحه بحران کرونا و جنگ قیمتی به رهبری ریاض و مسکو بیش از ۶۰ درصد کاهش یافت و در ادامه حتی شاهد قیمت منفی برای نفت نیز بودیم.
کشورهای غیراوپک عضو ائتلاف اوپک‌پلاس شامل جمهوری آذربایجان، بحرین، برونئی، قزاقستان، مالزی، مکزیک، عمان، روسیه، سودان جنوبی و سودان هستند. عربستان سعودی و روسیه هر دو در مرکز اتحاد تولیدکنندگان نفت موسوم به اوپک‌پلاس (اکنون ۱۳ عضو اوپک و ۱۰ کشور غیراوپک را شامل می‌شود) بوده‌اند. یکی از اهداف اوپک‌پلاس افزایش قیمت نفت به‌وسیله کاهش تولید است. هنگامی که روسیه توافقنامه وین را در سال ۲۰۱۶ منعقد کرد، رهبری روسیه معتقد بود که این امر به آماده‌سازی کشور برای انتخابات ریاست جمهوری روسیه در مارس ۲۰۱۸، کمک می‌کند. قیمت‌های بالاتر نفت، توانایی مالی کرملین را برای هدایت یک مبارزه انتخاباتی موفقیت‌آمیز تضمین می‌کرد. برای عربستان سعودی، تبدیل ائتلاف موقت به یک گروه رسمی، محافظتی در برابر تلاطم‌های بازار نفت در آینده است. برای روسیه، رسمی شدن این گروه به گسترش نفوذ رهبری روسیه در خاورمیانه کمک می‌کند. با این حال، روسیه و عربستان سعودی کاهش قیمت نفت را نیز جهت ضربه زدن به تولیدکنندگان نفت غیرمتعارف ایالات متحده که در حال گسترش سهم خود در بازار به‌دنبال کاهش تولید اوپک‌پلاس هستند، دنبال می‌کنند.
نفت به‌عنوان یک کالای راهبردی دارای نقشی برجسته در عصر حاضر است؛ لذا به‌واسطه نقش حائز اهمیت نفت نهادهای نفتی نظیر هفت خواهران، اوپک و آژانس بین‌المللی انرژی شکل گرفته‌اند. اکنون به‌واسطه شرایط به‌وجودآمده در بازار نفت نقش اوپک‌پلاس به عنوان یک ائتلاف میان کشورهای بزرگ تولیدکننده نفت حائز اهمیت واقع شده است. رژیم‌های گذشته و مشخصات اصلی آنان به‌صورت خلاصه عبارت بودند از:
هفت خواهران: در بازار نفت قدرت غالب در اختیار کشورهای مصرف‌کننده قرار داشت. علیرغم افزایش تقاضا پس از پایان جنگ جهانی دوم هفت خواهران مانع از افزایش قیمت نفت می‌شدند. نیروی دریایی ایالات متحده ضامن امنیت تجارت نفت در آن دوره بود.
اوپک: با هدف حفظ منافع کشورهای تولیدکننده نفت در مقابل هفت خواهران تاسیس شد. رشد اوپک و سه برابر شدن قیمت نفت در دهه ۱۹۷۰ به رکود اقتصادی منجر شد. قیمت بالای نفت همچنین به افزایش تورم در کشورهای غربی دامن زده و منجر به رکود اقتصادی شد؛ ترکیب این دو عامل در اوایل دهه ۱۹۸۰ چشم‌انداز رشد اقتصادی در کشورهای غربی را برای تقریبا یک دهه تضعیف کرد.
آژانس بین‌المللی انرژی: مصرف‌کنندگان در واکنش به بحران نفتی سال ۱۹۷۳ اقدام به تاسیس آژانس بین‌المللی انرژی کردند. تشویق به سرمایه‌گذاری در صنایع نفت و راه‌اندازی ذخایر راهبردی نفتی از جمله اقدامات آژانس بین‌المللی انرژی در راستای مقابله با شوک‌های احتمالی محسوب می‌شد.
بر اساس آمار بریتیش پترولیوم (BP) در سال ۲۰۲۰، ۱۳ عضو اوپک ۷۰/۱۲ درصد از ذخایر اثبات‌شده نفت جهان را در اختیار دارند. با اضافه شدن ۱۰ کشور غیراوپک، که در میان آنها روسیه، مکزیک و قزاقستان قابل توجه هستند، سهم ذخایر اثبات‌شده اعضای ائتلاف به ۷۹/۶۵ درصد افزایش می‌یابد. این وضعیت به اوپک‌پلاس سطحی از نفوذ در اقتصاد جهانی را می‌دهد که قبلا هرگز دیده نشده است. همکاری اوپک و کشورهای غیرعضو در اواخر سال ۲۰۱۶ با تعهد مشترک برای کاهش تولید ۱/۸ میلیون بشکه در روز (۱/۲ میلیون بشکه در روز از اوپک و ۶۰۰ هزار بشکه در روز از غیراوپک) رسمیت یافت. دلیل اهمیت اوپک‌پلاس در بازار ناشی از آن است که کشورهای خاورمیانه‌ای عضو آن، سهم عمده‌ای از ذخایر اثبات‌شده جهانی را به خود اختصاص داده‌اند. ۷ کشور از ۲۳ کشور عضو اوپک‌پلاس که در خاورمیانه واقع شده‌اند، ۵۸/۲۹ درصد تولید این ائتلاف را در اختیار دارند.
گزارش دانشکده انرژی دانشکاه شریف
