انتخابات ریاست‌جمهوری ۲۰۲۳ تداوم دومینوی تحولات سیاسی و انتخاباتی ترکیه در یک قرن اخیر است؛ تحولاتی که ۱۰۰ سال پیش با تاسیس جمهوری مدرن ترکیه از سوی آتاتورک آغاز و به تدریج بستر برای عبور از تک حزبی به سوی چندحزبی و رقابت هموار شد.
سرانجام پس از چند هفته تبلیغات و رقابت‌های انتخاباتی، دیروز یکشنبه ۲۴ اردیبهشت‌ماه، مردم ترکیه پای صندوق‌های رای حاضر شدند تا رئیس‌جمهور آینده خود را برگزینند؛ رقابتی تنگاتنگ میان «رجب طیب اردوغان» رییس‌جمهوری کنونی با «کمال قلیچداراوغلو» که در دور اول بدون پیروزی قطعی یکطرف به اتمام رسید و انتخابات به دور دوم کشیده شد که آن هم حدود ۲ هفته دیگر برگزار خواهد شد.
برپایه سیستم جدید ریاستی ترکیه، انتخابات ریاست‌جمهوری این کشور هر پنج سال یک بار برگزار می‌شود. در انتخابات ریاست‌جمهوری فرد برنده باید بیش از ۵۰ درصد آرا را از آن خود کند و اگر هیچ کدام از رقیبان نتوانند این میزان رای را به دست آورند، انتخابات به دور دوم کشیده می‌شود.
در این نوشتار بر آنیم تا به بررسی روند انتخابات ترکیه در یکصد سال گذشته بپردازیم؛ انتخاباتی که از تولد جمهوری مدرن ترکیه توسط «مصطفی کمال آتاتورک» پایه‌ریزی شد و به تدریج از تک حزبی به چند حزبی تغییر مسیر داد.
تولد جمهوریت با آتاتورک در یک قرن پیش
یک قرن پیش در ۲۹ اکتبر ۱۹۲۳ (۶ آبان ۱۳۰۲)، جمهوری ترکیه با رهبری «مصطفی کمال آتاتورک» تأسیس شد. به جز سال‌های ۱۹۶۰، ۱۹۷۱، ۱۹۸۰، ۱۹۹۷ و ۲۰۰۷ (۱۳۳۹، ۱۳۵۰، ۱۳۵۹، ۱۳۷۶ و ۱۳۸۶) که مداخلات نظامی، زندگی سیاسی ترکیه را متاثر از خود ساخت، این کشور از زمان گذار به سیستم چند حزبی در دهه پنجاه میلادی توانسته‌است، انتخابات به طور عمده دموکراتیک برگزار کند.
به گزارش تارنمای سازمان رادیو و تلویزیون دولتی ترکیه (TRT)، از زمان تشکیل جمهوری ترکیه در سال ۱۹۲۳ تا ۱۹۵۰ (۱۳۰۲ تا ۱۳۲۹)، ترکیه توسط یک حزب و از سوی آتاتورک بنیانگذار آن رهبری می‌شد تا اینکه وی در سال ۱۹۳۸ (۱۳۱۷) درگذشت.
از زمان تشکیل جمهوری ترکیه در سال ۱۹۲۳ تا ۱۹۵۰ (۱۳۰۲ تا ۱۳۲۹)، ترکیه توسط یک حزب و از سوی آتاتورک بنیانگذار آن رهبری می‌شد تا اینکه وی در سال ۱۹۳۸ (۱۳۱۷) درگذشت
انتخابات در این دوره به طور عمده تشریفاتی بود زیرا فقط نامزدهای بی‌رقیب حزب «جمهوری خلق ترکیه» شانس کسب کرسی‌های پارلمان را داشتند اما با انتخابات ۱۹۵۰ (۱۳۲۹) که در آن تعدادی از احزاب توانستند نامزدهای خود را در یک رقابت دموکراتیک مشارکت دهند و حزب محافظه‌کار دموکرات با اکثریت به قدرت رسید، این وضعیت تغییر کرد.
از آن زمان احزاب محافظه‌کار بر سیاست ترکیه تسلط پیدا کردند در حالی که حزب جمهوری خلق ترکیه یک حزب چپ، نتوانست بیشترین آرا را به دست آورد (به جز در موارد معدودی)، این حزب همچنان اپوزیسیون اصلی در پارلمان باقی ماند.
انتخابات در دوران جنگ
در پایان جنگ جهانی اول، نیروهای متفقین به بیشتر مناطق عثمانی حمله کردند. آتاتورک در سال ۱۹۱۹ (۱۲۹۸) جنگ استقلال ترکیه را علیه قدرت‌های اشغالگر انگلیس و فرانسه رهبری کرد. اگرچه قدرت‌های مهاجم به داشتن حکومت‌های دموکراتیک افتخار می‌کردند اما پارلمان عثمانی را تعطیل و اکثر نمایندگان آن را در سال ۱۹۲۰ (۱۲۹۹) تبعید کردند.
در همان سال آتاتورک و حامیانش پارلمان دیگری را فراخواندند تا در آنکارا شهر اشغال‌نشده، گرد هم آید و خواستار برگزاری انتخاباتی در سراسر مناطقی شدند که به اشغال متفقین درنیامده‌اند. این پارلمان به طور رسمی به نام «مجلس ملی کبیر ترکیه» نامگذاری شد؛ همان عنوانی که دولت کنونی ترکیه برای توصیف نهاد قانونگذاری خود استفاده می‌کند.
با انتخابات ۱۹۲۰(۱۲۹۹)، نمایندگانی برای مجمع مستقر در آنکارا انتخاب شدند زیرا نمایندگان آزاد پارلمان عثمانی مستقر در استانبول نیز به نهاد قانونگذاری جدید در شهر آناتولی مرکزی که بعدها پایتخت ترکیه شد، پیوستند. این انتخابات بسیار مهم بود زیرا مجمع مستقر در آنکارا با موفقیت، جنگ استقلال را علیه نیروهای اشغالگر رهبری کرد.
انتخابات مهم دیگری در ژوئن ۱۹۲۳ (خرداد ۱۳۰۲) قبل از اعلام جمهوری ترکیه در اکتبر (مهر) همان سال اتفاق افتاد که نشان دهنده گذار از امپراتوری به جمهوری نیز بود.
این مجلس به دلیل وجود دو جناح سیاسی به نام های گروه اول و گروه دوم که مواضع متضادی در جهت گیری ترکیه داشتند، ماهیت دموکراتیک بی‌سابقه ای داشت. مجلس ملی کبیر در جنگ استقلال پیروز شد اما این دو جناح نظرات متفاوتی در مورد چشم انداز توافق صلح با قدرت‌های متفق داشتند.
انتخابات ۱۹۲۳ (۱۳۰۲) تاثیر مهمی در شروع حکومت تک حزبی جمهوری‌خواه خلق داشت که در پنج انتخابات بعدی با هیچ حزب مخالفی مواجه نشد زیرا هر دو حزب تعطیل شده‌بودند
در حالی که گروه اول به رهبری آتاتورک از تصویب معاهده صلح «لوزان» حمایت می‌کرد، گروه دوم که تحت سلطه سیاستمداران محافظه کار بود با این اقدام مخالفت کرد. در نتیجه آتاتورک و حامیانش مجمع را منحل کردند و خواستار برگزاری انتخابات جدید شدند تا اکثریت طرفدار صلح در پارلمان داشته باشند.
در نتیجه، گروه اول به رهبری آتاتورک که پس از انتخابات خود را حزب «مردم» نامید، اکثریت قابل توجهی را در پارلمان به دست آورد زیرا گروه دوم رای‌گیری را تحریم و ادعا کرد که انحلال مجلس بر خلاف قانون اساسی است. در سه ماه پس از انتخابات، مجلس معاهده لوزان را تصویب و ترکیه را به عنوان جمهوری اعلام کرد و به حکومت عثمانی پایان داد. در سال ۱۹۲۴ (۱۳۰۳)، حزب مردم نام خود را به حزب «جمهوری‌خواه خلق» (CHP) تغییر داد.
۱۹۲۳-۱۹۵۰: انتخابات در نظام تک‌حزبی
انتخابات ۱۹۲۳ (۱۳۰۲) تاثیر مهمی در شروع حکومت تک حزبی جمهوری‌خواه خلق داشت که در پنج انتخابات بعدی در سال‌های ۱۹۲۷، ۱۹۳۱، ۱۹۳۵، ۱۹۳۹ و ۱۹۴۳ (۱۳۰۶،۱۳۱۰، ۱۳۱۴، ۱۳۱۸ و ۱۳۲۲) با هیچ حزب مخالفی مواجه نشد زیرا هر دو حزب تعطیل شده‌بودند و نمی‌توانستند در هیچ انتخاباتی شرکت کنند.
آتاتورک نیز چهار بار از سوی پارلمان به عنوان رئیس جمهور انتخاب شد. پس از مرگ آتاتورک، حکومت تک‌حزبی در زمان «عصمت اینونو» دومین رئیس‌جمهوری ترکیه که چهار بار نیز توسط پارلمان به ریاست جمهوری انتخاب شد، ادامه یافت.
پس از جنگ جهانی دوم، حکومت تک‌حزبی ترکیه راه را برای تشکیل احزاب دیگر هموار کرد و برای نخستین بار از زمان تأسیس جمهوری، احزاب مخالف مانند حزب «دموکرات» (DP) که بنیانگذاران آن از اعضای سابق جمهوری‌خواه خلق بودند، اجازه نامزدی پیدا کردند که این نشان‌دهنده گذار کشور به یک سیستم چندحزبی بود.
در حالی که احزاب دیگر اجازه شرکت در انتخابات سال ۱۹۴۶ (۱۳۲۵) را پیدا کردند، جمهوری‌خواه خلق از تاکتیک‌های فشار در مقابل حزب محافظه‌کار دموکرات استفاده کرد که الهام‌بخشی برای اردوغان شد تا در سال ۲۰۰۱ (۱۳۸۰) حزب عدالت و توسعه خود را تشکیل دهد.
پس از جنگ جهانی دوم، حکومت تک‌حزبی ترکیه راه را برای تشکیل احزاب دیگر هموار کرد و برای نخستین بار احزاب مخالف مانند حزب «دموکرات» (DP) اجازه نامزدی پیدا کردند
انتخابات دهه ۱۹۵۰
باوجود تاکتیک‌های سرکوب جمهوری‌خواه خلق، ظهور حزب دموکرات اجتناب‌ناپذیر بود و انتخابات ۱۹۵۰ (۱۳۲۹) به وضوح نشان داد که حزب محافظه‌کار از اکثریت قابل توجهی در پارلمان با رهبری «عدنان مندرس» برخوردار بود. همان طور که «کمال هاشم کارپات» مورخ برجسته ترک-آمریکایی آن را نشانگر «نقطه عطف در زندگی سیاسی و اجتماعی ترکیه» ارزیابی می‌کند.
پس از انتخابات ۱۹۵۰(۱۳۲۹)، حزب دموکرات در دو انتخابات متوالی در ۱۹۵۴ و ۱۹۵۷ (۱۳۳ و ۱۳۳۶) پیروز شد اما در سال ۱۹۶۰(۱۳۳۹)، نخستین کودتای نظامی کشور، دولت دوکرات را ساقط کرد.
۱۹۶۰-۱۹۸۰: کودتا و انتخابات
کودتای ۱۹۶۰ (۱۳۳۹)، حزب دموکرات را ساقط و قانونگذاران و مقام‌های ارشد آن را زندانی کرد. همچنین به اعدام «عدنان مندرس» نخست‌وزیر، «حسن پولاتکان» وزیر دارایی و «فاتین رشدو زورلو» وزیر امور خارجه انجامید. به طور کلی، کودتا به سیستم سیاسی ترکیه آسیب وارد کرد.
در نهایت یک قانون انتخابات جدید تصویب شد که سیستم نسبتی به نام «دی هوند» (D’Hondt) را در بر می‌گرفت. این شامل تخصیص متناسب کرسی‌ها بر اساس آرای دریافتی در حوزه‌های مختلف انتخاباتی بود. همین سیستم انتخاباتی تا حد زیادی در ترکیه به قوت خود باقی مانده‌است.
با وجود کودتا، احزاب محافظه کار بیشترین آرا را در انتخابات ۱۹۶۱ (۱۳۴۰) به دست آوردند. حزب «عدالت» (AP) با رهبری «سلیمان دمیرل» یک سیاستمدار راست میانه که از دهه ۱۹۶۰ تا ۱۹۹۰ (۱۳۴۰ تا ۱۳۷۰) دولت‌های محافظه‌کار مختلف را رهبری می‌کرد، ادعا ادامه خط سیاسی دموکرات شد.
یک قانون انتخابات جدید تصویب شد که سیستم نسبتی به نام «دی هوند» (D’Hondt) را در بر می‌گرفت و شامل تخصیص متناسب کرسی‌ها بر اساس آرای دریافتی در حوزه‌های مختلف انتخاباتی بودحزب عدالت در دو انتخابات بعدی در سال های ۱۹۶۵ و ۱۹۶۹ (۱۳۴۴ و ۱۳۴۸) پیروز شد و اکثریت پارلمان را به دست آورد و دولت‌های محافظه‌کار را با رهبری دمیرل تشکیل داد. اما باز هم مداخله نظامی در سال ۱۹۷۱ (۱۳۵۰) دولت دوم دمیرل را سرنگون و ضربه دیگری به دموکراسی ترکیه وارد کرد.
کودتای نظامی منجر به روندی مبنی بر تشکیل دولت‌های ائتلافی شد. همکاری دمیرل با رهبران ارتش پس از تفاهم‌نامه نظامی ۱۹۷۱ (۱۳۵۰) برای او هزینه زیادی داشت زیرا هیچ حزبی با رهبری او نتوانست اکثریت را در هیچ انتخاباتی از آن زمان به دست آورد. حزب جمهوری‌خواه خلق با رهبری «بولنت اجویت» یک رهبر چپ در حال ظهور، در انتخابات ۱۹۷۳ (۱۳۵۲) اول شد و یک دولت ائتلافی کوتاه مدت با حزب «نجات ملی» (MSP) – یک جناح سیاسی محافظه‌کار – تشکیل داد.
تا انتخابات ۱۹۷۷ (۱۳۵۶) دولت‌های اقلیت یا ائتلافی، ترکیه را رهبری می‌کردند. این امر تا زمان کودتای ۱۹۸۰ (۱۳۵۹) ادامه داشت که تمام سیستم احزاب سیاسی ترکیه را از بین برد و همه احزاب را تعطیل کرد.
از دهه ۱۹۸۰ تا ۲۰۰۰: بازگشت ائتلاف‌ها
پس از کودتای ۱۹۸۰ (۱۳۵۹)، نخستین انتخابات در سال ۱۹۸۳ (۱۳۶۲) برگزار شد و حزب «مام میهن» (ANAP) به رهبری «تورگوت اوزال» سیاستمدار محافظه‌کار و هشتمین رئیس‌جمهوری ترکیه، اکثریت پارلمان را به دست آورد.
اما پس از انتخاب اوزال به ریاست‌جمهوری، آغاز افول حزب مام میهن کلید خورد و در انتخابات بعدی در سال ۱۹۹۱ (۱۳۷۰) شکست خورد. بین سال‌های ۱۹۹۱ و ۲۰۰۲ (۱۳۷۰ و ۱۳۸۱)، زمانی که حزب عدالت و توسعه با پیروزی قاطعانه به قدرت رسید، هیچ حزبی نتوانست در انتخابات ۱۹۹۵ و ۱۹۹۹ (۱۳۷۴ و ۱۳۷۸) اکثریت پارلمان را به دست آورد.
۲۰۰۲-۲۰۲۳: پیروزی های‌حزب عدالت و توسعه
از آن پس حزب عدالت و توسعه با رهبری اردوغان، مدعی جریان اصلی سیاست ترکیه شد و در سال‌های ۲۰۰۲، ۲۰۰۷ و ۲۰۱۱ (۱۳۸۱، ۱۳۸۶ و ۱۳۹۰) پیروز انتخابات متوالی شد.
در سال ۲۰۱۴ (۱۳۹۳)، اردوغان برای نخستین بار پس از اصلاح قانون اساسی در سال ۲۰۰۷ (۱۳۸۶)که قانون انتخاب رئیسان جمهور از طریق رای مردم را رسمیت می‌داد، با رای مردم برای مقام ریاست‌جمهوری انتخاب شد.
به تازگی نشریه آمریکایی «پولیتیکو» در گزارشی به وعده «قرن ترکیه» به عنوان یکی از شعارهای بزرگ اردوغان اشاره کرده و نوشته است که شکی نیست او با آتاتورک رقابت می‌کند
پس از تغییر نظام پارلمانی به مدل ریاستی با رفراندوم ۲۰۱۷ (۱۳۹۶)، اردوغان در انتخابات ریاست جمهوری دیگری در سال ۲۰۱۸ (۱۳۹۷) پیروز شد زیرا حزب عدالت و توسعه با حزب «حرکت ملی»(MHP) ائتلاف کرد که اکثریت پارلمان را به خود اختصاص دادند.
به تازگی نشریه آمریکایی «پولیتیکو» در گزارشی به وعده «قرن ترکیه» به عنوان یکی از شعارهای بزرگ اردوغان اشاره کرده و نوشته‌است: شکی نیست که او با چه چیزی رقابت می‌کند: صدمین سالگرد جمهوری ترکیه که تحت رهبری مصطفی کمال آتاتورک در ۲۹ اکتبر ۱۹۲۳ تأسیس شد.
به نوشته این نشریه آمریکایی، اردوغان از زمان رسیدن به قدرت در سال ۲۰۰۲ (۱۳۸۱)، بی‌تردید ثابت کرده‌است که تاثیرگذارترین رهبر ترکیه پس از آتاتورک به شمار می‌رود. او در طولانی‌ترین مدت، قدرت را در دست داشته و خود را یک سیاستمدار ماهر نشان داده است. اردوغان همچنین در این راستا پروژه‌های موفقیت‌آمیز زیرساختی از جمله پل‌های بزرگ، فرودگاه‌های غول‌پیکر، راه‌آهن‌های سریع‌السیر و همچنین یک کاخ ۱۱۰۰ اتاقه برای خودش ساخته است.
اکنون با کشیده شدن انتخابات ریاست جمهوری به دور دوم، باید منتظر ماند و دید که آیا حکمرانی دو دهه‌ای اردوغان تداوم خواهد یافت یا اینکه تاثیرگذارترین رهبر ترکیه پس از آتاتورک باید با قدرت خداحافظی کند.
