سهم ناچیز ایران از بازار گاز منطقه با رشد مصرف خانگی/ باکو چگونه قدرت گازی خود را افزایش داد؟

 هر چند ایران به‌عنوان دومین دارنده منابع گازی دنیا ظرفیت بسیار بالایی برای تولید گاز و حتی نقش‌آفرینی در بازار گازی منطقه دارد، اما در سال‌های گذشته با توجه به روند افسارگسیخته مصرف در داخل کشور، حتی تکمیل همه فازهای پارس جنوبی نیز نتوانسته است پاسخگوی تقاضا باشد، به‌طوری که هم‌اکنون تراز گازی کشور منفی شده است، یعنی مجموع تقاضا از عرضه گاز پیشی‌گرفته است.

در گزارش‌های پیشین از پرونده «بحران گاز» با عنوان «صفر تا صد برآورد تراز گاز کشور در زمستان ۱۴۰۰» و «جزئیات‌ استفاده از گازوئیل و مازوت در نیروگاه‌ها و صنایع عمده» به بررسی تراز گاز کشور در زمستان ۱۴۰۰ پرداخته شد. منفی شدن تراز گاز کشور از جهات مختلفی اقتصاد ایران را دچار عدم‌النفع‌ها و خسارات سنگین می‌کند.

*عدم‌النفع ایران در بازار گاز منطقه در سایه رشد بی‌رویه مصرف داخلی

یکی از عدم‌النفع‌های سنگینی که تحت تأثیر افزایش مصرف گاز در کشور و منفی شدن تراز گازی ایجاد می‌شود، محدودیت ایران در صادرات گاز طبیعی به همسایگان و دیگر کشورهای منطقه و اروپایی و عدم بهره‌مندی از مزایای سیاسی – اقتصادی صادرات گاز است.

صادرات گاز طبیعی افزون بر درآمدهای ارزی و منافع اقتصادی، با ایجاد وابستگی سیاسی بین ایران و دیگر کشورها، زمینه افزایش همکاری‌های سیاسی و همراهی نکردن کشورهای طرف قراردادِ ایران با تحریم‌های آمریکا را فراهم می‌کند، همان‌طور که در دوره نخست تحریم‌ها، ترکیه اعلام کرد که از تحریم‌های آمریکا در موضوع واردات گاز از ایران پیروی نخواهد کرد.

محمدصادق جوکار، سرپرست مؤسسه مطالعات بین‌المللی انرژی با اشاره به تأثیر افزایش همکاری‌های گازی و ایجاد وابستگی سیاسی با دیگر کشورها در بی‌اثر کردن تحریم‌، در این‌باره توضیح می‌دهد: «آقای اردوغان در سال ۲۰۱۱ در مواجهه با تحریم‌های آمریکا اظهار کرد که اگر به‌دلیل تحریم‌ها، گاز ایران را نخرم، خانه‌های ترکیه را چطور گرم کنم؟ یعنی موضوع تحریم آمریکا علیه ایران تبدیل شد به موضوع تأمین انرژی برای خانه‌های کشور ترکیه. در نتیجه ترکیه برای اینکه معافیت تحریمی بگیرد یا تحریم را دور بزند و پول ایران را تحویل بدهد انگیزه و دغدغه پیدا کرد».

*پیش‌بینی سهم ۵۸ درصد بخش خانگی از کل مصرف گاز در فصل سرد

با وجود اینکه ایران دومین دارنده منابع گازی دنیاست و مقدار تولید گاز در کشور نیز وضع مناسبی دارد، سهم ایران از بازار گاز منطقه بسیار اندک است. این سهم اندک فارغ از دیپلماسی ضعیف دولت تدبیر و امید، به‌دلیل کمبود گاز در کشور و بی‌برنامگی دولت‌ها در جلوگیری از افزایش افسارگسیخته مصرف گاز رخ داده است.

تصویر ۱، سهم هریک از بخش‌ها از تقاضای گاز در زمستان ۱۴۰۰ را نشان می‌دهد. طبق تصویر زیر، ۵۸ درصد از تقاضای گاز مربوط به بخش غیرمولد خانگی و تجاری است که از گاز برای تأمین گرمایش استفاده می‌کنند. پس از بخش خانگی، نیروگاه‌ها و صنایع عمده با سهم ۲۰ و ۱۵ درصدی در جایگاه‌های بعدی مصرف گاز قرار دارند.

تصویر ۱- سهم هر یک از بخش‌ها از مجموع تقاضای گاز در زمستان ۱۴۰۰

البته همان‌طور که اشاره شد تصویر ۱ مربوط به برآورد وزارت نفت از مصرف گاز در زمستان پیش‌ِ روست و در فصول گرم سال این درصدها تغییر کرده و سهم بخش خانگی و تجاری از کل مصرف گاز تعدیل می‌شود، اما همچنان قابل ملاحظه باقی خواهد ماند.

*تشدید مصرف خانگی حتی به سهم اندک ۴ درصدی ایران در بازار صادراتی نیز مجال نمی‌دهد

طبق تصویر ۱، تعهدهای صادراتی گاز ایران به عراق و ترکیه تنها حدود ۳ تا ۴ درصد از کل تقاضای گاز در داخل است که البته به گفته مدیرعامل شرکت ملی گاز امکان دارد ایران از عمل به همین تعهدهای صادراتی اندک خود نیز در زمستان سال ۱۴۰۰ باز بماند.

مجید چگنی، مدیرعامل شرکت ملی گاز با اشاره به محدودیت در صادرات گاز به کشورهای همسایه در مصاحبه‌ای در تاریخ ۲۲ آبان‌ماه سال جاری گفته است: «امروز مقدار مصرف گاز در بخش خانگی و تجاری به ۴۸۰ میلیون مترمکعب رسیده که نسبت به مدت مشابه پارسال، حدود ۹۰ میلیون مترمکعب افزایش یافته است و همین موضوع سبب شده محدودیت‌هایی را در حوزه نیروگاهی اعمال کنیم و بخش نیروگاهی به سمت استفاده از سوخت دوم و مایع بروند. به این ترتیب، با افزایش مصرف گازوییل، مقدار صادرات محدود می‌شود و بر همین اساس، صادرات گاز به ترکیه و عراق نیز کاهش می‌یابد».

به‌طور کلی روند صعودی مصرف گاز در بخش غیرمولد کشور در فصول سرد سال‌های اخیر سبب شده است که ایران در بازار گاز منطقه به‌عنوان یک تأمین‌کننده ناپایدار گاز شناخته شود که واردات گاز از این کشور در فصول سرد با ریسک‌هایی جدی مواجه است، در نتیجه با توجه به اینکه نیاز دیگر کشورها به گاز طبیعی نیز به فصول سرد سال متمرکز می‌شود، کشورها ریسک تجارت گاز با ایران را نمی‌پذیرند.

*خطای راهبردی در توسعه میدان‌های گازی بدون توجه به بهینه‌سازی مصرف

یکی از خطاهای راهبردی دولت تدبیر و امید که سبب شد همه اقدام‌های توسعه‌ای در میدان‌های پارس جنوبی برای افزایش تولید گاز و سپس صادرات گاز و تبدیل شدن ایران به هاب گازی منطقه بی‌ثمر شود این بود که به موازات بهره‌برداری از فازهای پارس جنوبی هیچ سیاست مشخصی برای اجرای پروژه‌های بهینه‌سازی مصرف در بخش‌های غیرمولد و حتی مولد اعمال نکرد.

تصویر ۲ و ۳ میزان تولید و مصرف گاز ایران در سال‌های گذشته را نشان می‌دهد. همان‌طور که در تصاویر زیر مشخص است در دولت‌های گذشته همه افزایش تولید گاز بدون هیچ برنامه مشخصی به بخش‌های مصرف در داخل کشور منتقل شده و هیچ برنامه‌ای برای کنترل مصرف در داخل کشور (با تمرکز بر بخش غیرمولد) و افزایش صادرات گاز ایران تدوین و اجرایی نشده است.

تصویر ۲- روند تولید گاز در ایران

تصویر ۳- روند مصرف گاز در ایران

*آذربایجان چگونه قدرت صادرات گازی خود را به اوج رساند؟

حال بد نیست میزان تولید و مصرف گاز در کشور آذربایجان را در سال‌های اخیر با ایران مقایسه کنید. آذربایجان از جمله کشورهایی است که به اعتقاد کارشناسان در دهه آینده به یکی از تأثیرگذارترین کشورها در بازار گاز منطقه تبدیل می‌شود و بررسی عملکرد این کشور در بازار گاز نشان می‌دهد کشور آذربایجان از برنامه کلانی برای تبدیل شدن به قطب گازی پیروی می‌کنند.

تصویر ۴ و ۵، میزان تولید و مصرف گاز در آذربایجان در سال‌های اخیر را نشان می‌دهد. همان‌طور که مشخص است اعمال هم‌زمان دو سیاست افزایش تولید و کنترل مصرف، هم‌اکنون قدرت گازی این کشور را از جنبه تراز گازی به بالاترین میزان رسانده، به‌طوری که در بین پنج دارنده بیشترین منابع گازی دنیا قدرت گازی آذربایجان حتی از کشوری مانند روسیه نیز بیشتر شده است.

تصویر ۴- روند تولید گاز در آذربایجان

تصویر ۵- روند مصرف گاز در آذربایجان

نمودار تصاویر ۴ و ۵ بر اساس گزارش اداره اطلاعات انرژی آمریکا رسم شده است.

*تنها راهکار پیش‌روی ایران برای توسعه تجارت گاز مدیریت مصرف داخلی است

همان‌طور که تجربه آذربایجان نشان می‌دهد تنها راهکار پیش‌روی ایران برای افزایش میزان صادرات گاز و تبدیل شدن به قطب گازی منطقه، مدیریت مصرف گاز در داخل کشور است. اکنون با توجه به تراز گاز منفی کشور در فصول سرد سال، ایران هیچ گزینه‌ای جز سوآپ یا ترانزیت برای گسترش تجارت گازی در منطقه ندارد. هرچند این تعاملات گازی نیز مزایای خوبی را برای کشور به همراه دارد، اما مزیت اصلی با حضور ایران در بازار منطقه در قالب صادرات گاز محقق می‌شود.

تشدید مصرف گاز در بخش غیرمولد در سایه غفلت دولت‌ها از اعمال سیاست‌های بهینه‌سازی مصرف، ایران را از مزایای اقتصادی و سیاسی تجارت گاز در سال‌های اخیر محروم کرده است و این موضوع در کنار دیپلماسی ضعیف دولت تدبیر و امید سبب شده که جایگاه کنونی ایران در بازار گاز منطقه بسیار پایین‌تر از ظرفیت‌های گازی و ژئوپلیتیک کشور باشد.

مصرف زیاد گاز در بخش غیرمولد به‌خصوص بخش خانگی و تجاری، لزوماً به این معنا نیست که مردم کشور در مصرف بی‌رویه گاز اهتمام دارند، بلکه مجموعه‌ای از ناکارآمدی‌ها از جانب دولت‌ها موجب بروز وضع کنونی تراز گازی برای دومین دارنده منابع گازی دنیا شده است.

در آینده به بررسی هر یک از عوامل و تأثیر آنها در مصرف بی‌رویه گاز پرداخته خواهد شد.