صنعت حمل ونقل یکی از محورهای توسعه اجتماعی و اقتصادی است که در اکثر کشورها موردتوجه سیاست گذاران اقتصادی بوده است. با ساماندهی این بخش، زمینه ارتقا و عملکرد بهینه آن محقق شود. جمهوری اسلامی ایران به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و راهبردی، وجود خطوط مختلف فرعی و اصلی راه آهن، ارتباط با آب های آزاد و اتصال شرق به غرب، امکانات بالقوه ای را جهت تمرکز بر روی بخش حمل و نقل و افزایش درآمدهای ترانزیتی ناشی از جابجایی بار و مسافر دارد. بخش حمل ونقل ریلی به جهت مصرف انرژی کمتر، ایمنی بیشتر، آلودگی کمتر محیط زیست و اشغال کمتر زمین در مقایسه با سایر شیوه های حمل و نقل، دارای صرفه بیشتری است؛ بنابراین توجه ویژه به این بخش می تواند در اولویت سیاستگذاری های کلان جوامع مختلف قرار گیرد. بررسی آماری نشان می دهد که جمهوری اسلامی ایران ازنظر امکانات و زیرساخت ها وضعیت نسبتا خوبی دارد؛ درحالی که میزان بهره برداری و بهره گیری از این زیرساخت ها مناسب نبوده و جایگاه مطلوبی ندارد. بهره وری در واقع مفهومی است که به عنوان یک ویژگی بسیار مهم به یک سیستم می توان نسبت داد و آن را هدف اصلی سیستم به حساب آورد. بهره وری یعنی استفاده بهینه و به جا از دارایی های موجود، دارایی هایی که هم باید از تمام ظرفیت آن ها استفاده کرد و بهره برد و هم باید برای کاری درست از آن ها استفاده کرد. از همین رو این پژوهش به بررسی علل کاهش بهره وری در حمل و نقل ریلی ایران و سپس راهکارهای بهبود آن پرداخته شده است.
بررسی علل کاهش بهره وری و ارائه راهکارهایی به منظور افزایش بهره وری در حمل و نقل ریلی
علل کاهش بهره وری می تواند از گونه های متفاوتی باشد، بعضی از علل می توانند سخت افزاری و بعضی دیگر می توانند نرم افزاری باشند.
علل سخت افزاری
برخی از علل سخت افزاری عبارت اند از:
- عدم وجود برخی از خطوط مهم و اولویت دار: به دلیل عدم وجود بعضی از خطوط مهم و اولویت دار، ازجمله بعضی از خطوط آنتنی که چشمه های عمده بار را به خطوط اصلی متصل می کنند، عملا حجم بالایی از بارهای ریل پسند(باری که قابل حمل با ناوگان فعلی راه آهن است و مسیر ریلی برای آن وجود دارد) داخل کشور از طریق جاده جابجا می شوند و اصولا ازنظر اقتصادی به صرفه نیست تا آن ها را به روی ریل منتقل کرده و از طریق راه آهن جابجا کنند. از طرفی در بعضی از نقاط کشور که چشمه های بار اصلی وجود دارند و یا در صورت وجود خط ریلی چشمه های بار بالقوه شکوفا می شوند، خط ریلی وجود ندارد؛
- کمبود لوکوموتیو: لوکوموتیو یکی از عوامل محدودکننده در شبکه ریلی موجود کشور است و در صورتی می توان به پویاتر شدن شبکه و افزایش بهره وری کل شبکه امید داشت که بتوان ادعا کرد در شبکه کمبود لوکوموتیو وجود ندارد؛
- زمان طولانی سرویس و تعمیر و نگهداری واگن ها: زمان طولانی سرویس و تعمیر و نگهداری به معنای زمان های آماده به کاری کمتر ناوگان است که همین امر به معنی بهره وری پایین ناوگان است.
برخی از راهکارهای حل مشکلات مذکور عبارت اند از:
- اولویت بندی پروژه های توسعه ای بر اساس نیازهای واقعی کشور و سودآوری برای کشور و اختصاص بودجه برای تسریع در ساخت پروژه های مهم و اولویت دار و یا استفاده از روش های نوین تامین مالی برای ساخت خطوط مهم و سودآور؛
- افزایش تعداد موجودی لوکوموتیو از طریق تأمین مالی بخش خصوصی؛
- افزایش ظرفیت و تعداد کارخانه های تعمیر ناوگان ریلی.
علل نرم افزاری:
برخی از علل نرم افزاری عبارت اند از:
- وجود کاغذبازی و بروکراسی های اداری و مقررات سخت گیرانه: استانداردها و مکانیسم ها در راه آهن ایران بسیار سنتی و قدیمی است و به همین دلیل فعالیت ها ذاتاً نمی توانند به سمت پویایی و افزایش نرخ بهره وری گام بردارند. مقررات سخت گیرانه ای که با ادعای افزایش ایمنی پیگیری می شوند، اما واضح است که در صورت اصلاح ساختارها و استانداردها، علاوه بر افزایش راندمان، می توان شاهد افزایش ایمنی نیز بود؛
- عدم وجود مدیریت یکپارچه در ساختار راه آهن: به نظر می رسد در ساختار سازمانی شرکت راه آهن ایران، ساختار مدیریت یکپارچه ای وجود ندارد و هر چالشی که پیش می آید باید با هماهنگی چند اداره و ناحیه مرتفع شود، همین موضوع می تواند به شدت زمان بر بوده و راه آهن را در مسیر پیشرفت به سمت بهره ور شدن با چالش مواجه کند؛
- فقدان اطلاعات قابل اطمینان و منسجم در هر یک از بخش های حمل ونقل: اولین قدم برای افزایش بهره وری، دانستن اطلاعاتی دقیق از وضعیت موجود شبکه است. به بیان دیگر تا زمانی که همه چیز در مورد عملکرد شبکه شفاف نباشد، حرف زدن راجع به راهکارهای بهبود عملکرد کاری عبث است.
برخی از راهکارهای حل مشکلات نرم افزاری عبارت اند از:
- بازنگری در قوانین داخلی شرکت راه آهن؛
- اصلاح چارت سازمانی راه آهن؛
- صحت سنجی آمار و اطلاعات ارائه شده از شبکه توسط نهادهای بالادست.
منافع حاصل از افزایش بهره وری ریلی
ازآنجایی که ایران به واسطه وجود ذخایر فراوان سوخت های فسیلی، تبدیل به کشوری خام فروش و مصرف کننده شده بود، مفهومی چون بهره وری حداکثری از سرمایه های ملی، قابل بررسی نبود؛ اما با ظهور مفاهیمی همچون اشاره ای بین المللی، وابستگی اقتصادی، تحریم های ظالمانه و … امروزه می توان افزایش بهره وری را یکی از موضوعات اساسی و راهبردی برای رفع مشکلات اقتصادی کشور دانست.
منافع حاصل از افزایش بهره وری ریلی برای کشور را می توان در حوزه های زیر بررسی کرد:
سیاسی
افزایش بهره وری در حوزه سیاسی می تواند دستاوردهای گوناگونی داشته باشد. در حوزه تحریم می توان گفت با افزایش بهره وری، عملا می توان نیاز به خارج را تا حدود زیادی برطرف کرد و میزان وابستگی به خارج را کاهش داد. از طرفی باوجود افزایش بهره وری می توان ظرفیت ها و استعدادهای ترانزیتی کشور را که از شرایط ناب ترانزیتی برخوردار است، شکوفا کرد و با درگیر کردن منافع قدرت های منطقه ای و بین المللی به شکوفایی اقتصاد ایران، تحریم های گذشته را بی اثر کرده و از ایجاد مکانیسم های تحریمی جدید جلوگیری کرد.
اقتصادی
هم اکنون بالغ بر ۱۲۸ میلیون تن بار ریل پسند در کشور موجود است که نیازی به توسعه شبکه ندارد و می توان با ظرفیت های موجود، آن را به ریل فراخواند. درواقع درآمدهای متفاوت ناشی از حمل این میزان بار، ازجمله حق دسترسی، هزینه اجاره لوکوموتیو، هزینه تعمیرات جاری و درآمدهای ناشی از کاهش مصرف سوخت، از عواید اقتصادی ناشی از افزایش بهره وری محسوب می شود.
اجتماعی
با جا افتادن فرهنگ بهره وری، مسائلی از قبیل مذموم بودن اسراف، استفاده درست از ظرفیت ها و دارایی های موجود در جهت ایجاد ارزش افزوده واقعی، شایسته سالاری، رونق فرهنگ تولید و اتکا به توان داخلی به بخشی از فرهنگ جامعه تبدیل می شود. افزایش بهره وری، به طور غیرمستقیم و از طریق ایجاد اشتغال نیز می تواند بر اجتماع تاثیرگذار باشد.
فناورانه
ازآنجایی که برای افزایش بهره وری، باید بعضی از عملیاتی که در حوزه حمل ونقل ریلی به صورت سنتی انجام می شد، با فنّاوری سریع و به روز انجام شود؛ میزان استفاده از فنّاوری های روز بیشتر می شود و با افزایش یافتن بهره وری و درک عواید بسیار آن برای کشور، مدیریت شبکه حمل ونقل ریلی و دیگر ارگان ها لزوم استفاده از فنّاوری های روز را به خوبی درک خواهند کرد. زمانی که احساس نیاز به فنّاوری های روز ایجاد شود، نخبگان کشور در جهت رفع نیازهای فناورانه کشور قدم برمی دارند و این موضوع سبب افزایش دانش کاربردی در کشور و صنعتی تر شدن مطالعات و مقالات دانشگاهی می شود.
زیست محیطی
افزایش بهره وری با کاهش مصرف سوخت به ازای هر یک تن کیلومتر بار ۳۵ سی سی و به ازای هر نفر کیلومتر مسافر ۲۰ سی سی باعث صرفه جویی می شود، فرآیندهای تولید سوخت و آلودگی های ناشی از آن را کاهش می دهد و آلودگی و مضرات سوختن و مصرف شدن این حجم بالای سوخت را به محیط زیست وارد نمی کند.
جمع بندی
در ایران امکانات و زیرساخت های خوبی برای تمرکز بر روی بخش حمل ونقل وجود دارد اما از این امکانات به درستی بهره گیری نشده است. علل کاهش بهره وری می تواند سخت افزاری و نرم افزاری باشد؛ برخی از علل سخت افزاری عبارت است از: عدم وجود برخی از خطوط مهم و اولویت دار، کمبود لوکوموتیو و زمان طولانی سرویس و نگهداری واگن ها و برخی از علل نرم افزاری کاهش بهره وری عبارت است از وجود کاغذبازی و بروکراسی های اداری و مقررات سخت گیرانه، عدم وجود مدیریت یکپارچه در ساختار راه آهن و فقدان اطلاعات قابل اطمینان و منسجم در هر یک از بخش های حمل ونقل. در این پژوهش راهکارهایی برای افزایش بهره وری ارائه شد که برخی از آن ها عبارت است از: افزایش تعداد موجودی لوکوموتیو از طریق تامین مالی بخش خصوصی و اصلاح چارت سازمانی راه آهن.همچنین منافع حاصل از افزایش بهره وری ریلی برای کشور را می توان در حوزه های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، و زیست محیطی بررسی کرد.
