تاملاتی بر سند مدل اقتصادی شبکه ملی اطلاعات

شبکه ملی اطلاعات متشکل از زیرساخت های ارتباطی، مراکز داده توسعه یافته داخلی دولتی و غیردولتی و هم چنین زیرساخت های نرم افزاری است که در سراسر کشور گسترده شده است. این شبکه ظرفیت لازم برای نگهداری و تبادل امن اطلاعات داخلی در کشور به منظور توسعه خدمات الکترونیکی و دسترسی به اینترنت را از طریق بستر ارتباطی باند پهن سراسری برای کاربران خانگی، کسب وکارها و دستگاه های اجرایی فراهم می کند. این شبکه تجمیع کننده شبکه های اختصاصی، محلی و ملی در کشور است که از دو بخش اختصاصی و عمومی تشکیل می شود. بخش اختصاصی برای ارتباط و تبادل اطلاعات و خدمات دستگاه های اجرایی با یکدیگر و بخش عمومی برای ارائه خدمات به کاربران عمومی است. این دو بخش در نقاطی نظیر مراکز داده ها با یکدیگر اتصال دارند.

کلیدواژه: شبکه ملی اطلاعات، زیرساخت های ارتباطی، مدل اقتصادی

ضرورت و اهداف پژوهش

شبکه ملی اطلاعات، شبکه ای بومی و متشکل از مراکز داده ملی، زیرساخت های ارتباطی و سرویس های نرم افزاری است که در سراسر ایران مستقر شده است. این شبکه، پروژه ای برای توسعه زیرساخت اطلاعاتی امن و پایدار ملی در ایران است. شبکه ملی اطلاعات، خدمات الکترونیکی، سرویس های رفاهی و سرویس های اجتماعی را از طریق بستر فیبر نوری و با پهنای باند حداقل ۱۲ مگابیت بر ثانیه به مردم ایران ارائه خواهد کرد. همچنین این شبکه امکان پیدایش مدل های کسب وکار جدید، فرایندهای نو، ابداعات جدید، کالاها و خدمات بهبودیافته و جدید را فراهم می نماید و رقابت پذیری و انعطاف پذیری را در اقتصاد افزایش می دهد. در این پژوهش بر اساس اهمیت طرح شبکه ملی اطلاعات به بررسی چالش های پیش روی این طرح و ارائه راهکارهایی جهت حل مشکلات آن پرداخته شده است.

چالش های پیش روی شبکه ملی اطلاعات

۱- نداشتن برنامه جامع برای توسعه پهن باند در کشور

یکی از نیازهای اصلی طرح شبکه ملی اطلاعات، ارائه خدمات زیرساختی پیشرفته و مطابق با نیازهای کشور است. علیرغم وجود تفاسیر متعدد نسبت به شبکه ملی اطلاعات و اهداف متعدد آن، باید اذعان داشت که در حال حاضر به استناد تعیین وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات به عنوان مجری طرح مذکور و همچنین ماموریتهای ذاتی آن، بهتر است تا اولویت این وزارت برو ی ارائه خدمات زیرساختی پیشرفته و مطابق نیاز کشور باشد. تعیین چنین اولویتی در متن سند پیشنهادی کاملا غایب است. دو علت مهم را برای چنین استدلالی می توان طرح کرد: اول آن که اهداف گستردهای که در سند طرح کلان و معماری شبکه ملی اطلاعات” مصوب ۱۳۹۹ آمده می تواند موجب اخلال در وظایف وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات شود. دوم آنکه تا زمانی که نتوان زیرساختی پیشرفته و مطابق نیاز کشور را تامین کرد، تمامی اهداف شبکه ملی اطلاعات با شکست مواجه خواهند شد. رسیدن به چنین زیرساختی، مستلزم داشتن یک برنامه جامع متشکل از اجزای زیر است:

الف) بیانگر اهدافی است که با توسعه پهن باند تحقق می یابد،

ب) وضعیت موجود را ترسیم می کند،

ج)اقدامات تنظیم گرانه را در نظر می گیرد تا بهکمک آن بتواند شرایط را بهبود بخشد.

بسیاری از کشورها با داشتن درک به موقع از وضع موجود در صدد بهبود آن هستند. این کشورها به دنبال  سیاستهای تشویقی در برابر تهدیدی مانند کرونا و کاهش اثرات رکود از طریق بهبود اتصال یا سرمایه گذاری در حوزه راهکارهای دیجیتال برای ذخیره، پردازش و حفاظت از کلان داده ها هستند . چنین سیاستی با بند ۴ ماده ۱ خط مشی های حاکم بر شبکه ملی اطلاعات  که به پایداری و تاب آوری در برابر تهدیدات اشاره دارد، کاملا سازگار است. به وضوح مشخص است که کاهش اثرات این تهدید در دستور این سند اقتصادی نیست و اولویتبندی صحیح و واضحی نسبت به تهدیدات وجود نداشته و مواردی نظیر سیستم عامل داخلی در اولویت هستند.

۲- نداشتن استراتژی رقابتی

رقابت ها به دو دسته رقابت زیرساخت محور و خدمات محور تقسیم می شوند؛ ازاین رو در تعیین استراتژی رقابتی شبکه ملی اطلاعات، باید به نوع رقابت ها توجه کرد. در رقابت های زیرساخت محور، هر اپراتور (ثابت/همراه) زیرساخت خود را می سازد و مالک آن است. باید توجه کرد که این دو نوع رقابت از یکدیگر جدا نیستند و رقابت سرویس محور به نوعی مبنای رقابت زیرساخت محور است. تحولات فناورانه امری است که در رقابت زیرساخت محور باید به دنبال آن بود.

۳- نبود رژیم قیمت گذاری هزینه محور

یکی از بزرگ ترین غفلت های سند نگاشته شده، نداشتن مبحث رژیم قیمت گذاری است. برای تعیین قیمت در سطوح مختلف نظیر عمده فروشی برای زیرساخت، دسترسی به زیرساخت، قیمت میان اتصال، قیمت خدمات فروش و…قیمت گذاری مبتنی بر هزینه توصیه می شود. در رویکرد محاسبه هزینه، دو روش بالا به  پایین و پایین  به  بالا وجود دارد. در روش بالا به  پایین، باید هزینه ها را از منظر هزینه های تحقق یافته که در حساب های آن شرکت منعکس می شود، تعیین کرد و دارایی ها و هزینه های شرکت جدا می شود. در روش پایین  به  بالا، هزینه بر مبنای تقاضای مورد انتظار آتی بر اساس مواردی نظیر ترافیک داده، تعداد مشتریان و… تعیین می شود. چنانچه قیمت ها بر اساس هزینه ها به درستی تعیین نشوند، می توانند در سطحی کمتر یا بیشتر از هزینه ها واقع شده و موجب آسیب به خریدار و یا فروشنده ها شوند. بلایی که طی سالیان اخیر بر سر شرکت های ارائه دهنده اینترنت ثابت آمد، ماحصل عدم دقت به این مساله بود.

اگرچه تتظیم قیمت ها، شرط لازم بقای شرکت های ارائه دهنده خدمات اینترنت است، اما باید در کنار این مساله و نیز تنظیم رقابت، به تحول مدل های کسب وکار خصوصا در حوزه اینترنت ثابت به عنوان شرط کافی باید توجه داشت.

۴- استراتژی های سرمایه گذاری

قطعاً سرمایه گذاری در حوزه پهن باند فقط به دست بخش خصوصی و یا دولت امکان پذیر نیست و باید مدل های متنوع آن را تبیین کرد. داشتن استراتژی های سرمایه گذاری به عنوان مکمل اقدامات قبل، می تواند به پیشرفت پهن باند کشور کمک شایانی کند. مشارکت بخش خصوصی و عمومی، یکی از رایج ترین استراتژی های سرمایه گذاری در حوزه زیرساخت در جهان ازجمله پهن باند است. این استراتژی یک طیف گسترده از شیوه های متعدد همکاری میان بخش خصوصی و عمومی است. دولت با تعیین نقش بخش خصوصی در بخش خدمات و حمایت مالی از آن باید بخش خصوصی را هرچه بیشتر در مشارکت بخش خصوصی و دولتی یاری کند تا ریسک کمتری را متقبل و مشارکت آن بیشتر شود. بدیهی است که این امر موجب سوق دادن بخش خصوصی به سمت مالکیت زیرساخت بیشتری خواهد شد.

• عدم توجه به حضور در عرصه بین الملل:

سند مذکور باید رابطه شبکه ملی اطلاعات را با بخش خارجی تعیین کند. چنین امری نیازمند توجه به ۳ بخش زیرساخت، محتوا و درنهایت جذب سرمایه خارجی است. از بعد زیرساخت، ایران به واسطه موقعیت خاص ژئوپولیتیک، می تواند تبدیل به هاب ترانزیت منطقه شود. از بعد محتوا، باید تبیین شود که جایگاه محتوای ایرانی در حکمرانی مجازی خارج کشور کجاست و چگونه می توان از فرصت اشتراکات فرهنگی و زبانی در منطقه استفاده کرد. در نهایت باید به دنبال تبیین های روش های جذب سرمایه خارجی در بخش های زیرساخت و محتوا بود.

راهکارهایی برای رفع موانع سند شبکه ملی اطلاعات

با توجه موانع و مشکلاتی که در تدوین سند شبکه ملی اطلاعات وجود دارد، راهکارهایی جهت حل این مسائل پیشنهاد می شود:

• تدوین برنامه جامع توسعه پهن باند کشور باتوجه به نقاط قوت، ضعف ها، تهدیدات و فرصت ها تدوین و استراتژی های واکنش به این وضعیت؛
• تنظیم گری جدی مواردی ازجمله، قیمت و رقابت در بازارهای موجود نظیر بازار اینترنت و توجه پدیده هایی نظیر کلان داده ها و اکوسیستم آن ها؛
• تدوین برنامه حرکت از رقابت ارائه دهندگان سرویس اینترنت با زیرساخت موجود به سمت رقابت زیرساخت محور؛
• تدوین نظام ملی دسترسی به زیرساخت ارتباطاتی کشور، تعیین اعضای کمیته مربوطه و حدود اختیارات آن ها؛
• تعیین رژیم قیمت گذاری هزینه محور اینترنت و توجه به مسئله قیمت گذاری در شرایط ازدحام در کنار تعرفه ها؛
• توجه به استراتژی هایی متعدد سرمایه گذاری و سعی هر چه بیشتر در بهره گیری از ظرفیت بخش خصوصی به واسطه استراتژی هایی مانند مشارکت بخش خصوصی و عمومی.
• تبیین دقیق جایگاه نقش بخش خارجی در شبکه ملی اطلاعات از بعد زیرساخت، محتوا و جذب سرمایه خارجی

جمع بندی

شبکه ملی اطلاعات که با نام های دیگر اینترنت ملی و شبکه ملی اینترنت نیز شناخته می شود، پروژه ای برای توسعه زیرساخت اطلاعاتی امن و پایدار ملی در ایران است. شبکه ملی اطلاعات یک راهبرد برای ایجاد فضای مجازی در دسترس، پایدار ارزان و امن است تا کسب وکارها به راحتی و باکیفیت بتوانند توسعه پیدا کنند و خدمات باکیفیت همه جا در دسترس کاربران باشد. این سند به دلیل نداشتن برنامه جامع توسعه پهن باند در کشور، نداشتن استراتژی رقابتی، عدم اشاره به رژیم های قیمت و نقص استراتژی های سرمایه گذاری با مشکلاتی مواجه است. باتوجه به اهداف این سند پیشنهاداتی در جهت حل این مشکلات پیشنهاد می شوند. تدوین برنامه جامع توسعه پهن باند کشور باتوجه به شرایط موجود، تنظیم گری جدی مواردی مانند قیمت و رقابت در بازارهای موجود و بهره گیری بیشتر از ظرفیت بخش خصوصی در راستای سرمایه گذاری از راهکارهای ارائه شده جهت حل مشکلات است.