آف شور در لغت به معنای فراساحلی یا هر چیزی که مربوط به فراساحل و دریا باشد است، ولی از لحاظ تجاری به مفهوم نقل مکان از محلی به محل دیگر جهت کم کردن هزینه‌ها و افزایش سود است.
سال 95 بود که مرحوم اکبر ترکان، مشاور ارشد وقت رئیس جمهوری از موافقت بانک مرکزی با تأسیس بانک‌های خصوصی (آفشور بانک) خبر داد و گفت ۱۸ تقاضا از سوی سرمایه‌گذاران ایرانی برای تأسیس بانک‌های خصوصی در مناطق آزاد به بانک مرکزی ارائه شده است که متقاضیان آنها به طور کل ایرانی هستند و بانک مرکزی با تعدادی از آنها موافقت کرده است.
این موضوع مسکوت مانده بود تا اینکه 4 شهریور 1401 در حالی که دبیر شورای عالی مناطق آزاد از اخذ مجوز برای تاسیس اولین بانک آف شور (بانک فراساحلی) در کشور خبر داده بود، رییس کل بانک مرکزی ارائه و صدور این مجوز را رد و تکذیب کرد.
به بهانه این خبر و تکذیبیه آن با «دکتر محمدرضا جهان بیگلری» اقتصاددان به گفتگو نشستیم که مشروح آن را در ادامه می خوانید:
*به تازگی خبری درباره فعالیت بانک آفشور در منطقه آزاد کیش منتشر و بلافاصله هم تکذیب شد، فارغ از این تکذیبه، نظر شما درباره بانکداری آفشور چیست و عملکرد این سیستم را چگونه ارزیابی می کنید؟
آفشور بانک یا فراساحلی، بانک هایی هستند که به طور معمول در خارج از محل سکونت سپرده های خود قرار دارند؛ به طور مثال در جزایر و مناطق آزاد تاسیس شدند که سابقه آنها به 35 سال گذشته برمی گردد. این نوع بانکداری در دنیا جزو بانکداری منسوخ شده است و از این جهت تاسیس شدند که به نوعی جذب منابع خارج از چارچوب داشته باشند و اغلب هم برای مواردی چون پولشویی به کار می روند. تصور بانک های خارجی از درآمد این است که نوع درآمد برای آنها مهم نیست، بلکه میزان نقدینگی برای ادامه فعالیتشان اهمیت دارد. از سال 2011 که قوانین مبارزه با ترورریسم مالی در دنیا مثل FATF و پالرمو تصویب شد این بانک ها بسیار بسیار محدود شدند چون جزو اولین موارد مورد ذره بین تروریسم مالی قرار می گیرند و کشورها روی این نوع بانک ها حساس هستند.
*مهم ترین هدفی که آف‌شورها دنبال می کنند، چیست؟
هدف اغلب این بانک ها جذب منابع و اعطای وام های سندیکایی معمالات خارجی است به عبارت دیگر منابع غیر رسمی را جذب و در بازارهای ارزی و بازارهای ناشناخته مالی ورود پیدا می کنند. دولت ها سعی می کنند نقدینگی را هدایت شده داشته باشند و آن را به سمت سرمایه گذاری و تولید ببرند چون نقدینگی سرگردان باعث تورم و هرج و مرج در شرایط اقتصادی می شود ؛ بنابراین دولت ها سعی می کنند نقدینگی را به سمت طرح های مولد اقتصادی هدایت کنند اما این نوع بانک ها چون به دنبال سود هستند، در بازارهای اقتصادی آشفتگی ایجاد می کنند. از طرفی کشور ما در حال حاضر در بدترین و بحرانی ترین شرایط ممکن قرار دارد زیرا همین نقدینگی سرگردان وارد بخشی از بازارهای ما شده و موجب بهم ریختگی آنها می شود.
*به نظر شما عمده ترین ایراد آف‌شورها چیست؟
یکی از معایب تاسیس این بانک ها مربوط به مسائل پولشویی است از یک طرف اداره مبارزه با پولشویی در بانک مرکزی فعال است و به تبع بانک مرکزی می خواهد در راه اندازی و فعالیت این بانک ها نظارت داشته باشد از طرفی هم دستگاه های نظارتی می خواهند پول های وارد شده را نظارت تا محل و صاحب پول را شناسایی کنند اما این موضوع با اساسنامه آفشوربانک ها منافات دارد چون اساسنامه می گوید حساب ها مخفی است و رسمی نیستند؛ بنابراین یکی از دلایل عدم موفقیت این نوع بانک ها همین است چون به هر حال بانک مرکزی به دلیل وظیفه ذاتی خود موظف است در این قضیه ورود پیدا کند و دستگاه های نظارتی هم این موضوع را کنترل کنند از این رو جذب سپرده انجام نمی شود.
از طرفی این پول ها برای اینکه بتوانند گردش داشته باشند باید به بازارهای زودبازده ورود پیدا کنند و درگیر وام سندیکایی که 20 سال بعد ممکن است پولش برگردد نمی شوند لذا این پول ها روانه بازار ارز، سکه، طلا، خودرو و …. می شود، از این رو با یک مساله احتکاری که موجب افزایش چندصدبرابری قیمت در این بازارها می شود، مواجهه خواهیم بود؛ بنابراین بازارها از کنترل دولت خارج می شود که امری بسیار خطرناک است.
یکی دیگر از عوامل مهم عدم موفقیت آفشور بانکها میزان اعتبار و شهرت آنهاست به عبارت دیگر افرادی در این بانک ها سپرده های کلان می گذارند که سالها سابقه فعالیت داشته باشند؛ بر این اساس آف‌شورر بانکی که در کیش مجوز گرفته به این سرعت نمی تواند جذب منابع داشته باشد.
دولتمردان باید معایب و مزایای این نوع شیوه بانکداری را بررسی و بعد به آن ورود کنند. برخی بر این باور هستند که با آفشور بانک می توانند منابع را جذب و این منابع را وارد سرمایه‌گذاری‌های دلخواه خود کنند در صورتی که چنین اتفاقی نخواهد افتاد؛ زیرا منابعی که جذب آفشور می شوند، در مسیر قانونی نیست که صرف هزینه‌های عمرانی شود حتی نمی توانند به وامهای سندیکایی هم دست پیدا کنند چون مدت بازگشت وام های سندیکایی و سوخت رفتن این بانک ها بسیار بالا است. مگر اینکه یک پول هنگفت برای جایی باشد که بخواهند آن را سوخت یا با آن یک مافیای مالی درست کنند تا بتوانند آن را صرف اهداف مالی خود کنند؛ پس این موضوع باعث می شود قوه قضاییه درگیر محاکمه افرادی باشد که در پست های مدیریتی منابعی را به این شکل نگهداری و جا به جا کرده اند.
این مسئله بانکی ریسک پذیری بالایی دارد از طرفی هم با مقاومت بانک مرکزی و نهادهای نظارتی روبرو است؛ آنها درخواست اطلاعات و بازرسی نظارت بیشتر دارند و بنابراین بانکدار ها مقاومت می کنند. بار دیگر تاکید می کنم این نوع بانکداری هم منقضی است، هم ریسک پذیری بالایی دارد و در کشوری مثل ایران هم موفق هم نخواهد بود.
*در ابتدای صحبتها به منقضی بودن این نوع بانکداری، اشاره کردید. به نظر شما استفاده از یک سیستم مالی منسوخ شده، سپرده سرمایه گذاران را متوجه چه خطراتی خواهد ساخت؟
مسئولان ما اگر بدانند نوع بانکداری آف‌شورها که منقضی هم شده اند چه خطراتی را به دنبال دارند هیچ وقت توصیه به تاسیس آن نمی کنند. مناطق آزاد هم به نوعی وصل به کشور هستند چون بانک های ما در این مناطق فعال و به دنبال نقدینگی هستند به تبع هیچ وقت توصیه نمی کنند این بانک ها تاسیس شوند. با وجود نظارت ها؛ فقط کافی است چند بانک ایرانی با این آف‌شورها ارتباط برقرار کنند اما بانک ها راههای دور زدن را هم بلد هستند و می توانند این پول ها را به سمت بازارهای مالی هدایت کنند که بسیار خطرناک است و در صورت ورشکستگی آفشور بانکها هیچ تضمینی برای برگشت سرمایه وجود ندارد حتی در کشورهای خارجی هم پول صاحبان سرمایه در این بانک ها برنگشته است.
*در پایان، بهترین سیستم بانکی در شرایط موجود کدام مورد است و چه مزایایی خواهد داشت
سالهاست که در دنیا کشور ها به سمت بانکداری الکترونیک یا بانک های مجازی رفته اند که صاحبان آن و حتی نوع سپرده گذاری و سرمایه ها مشخص است دقیقاً مثل بانکداری است اما به شکل مجازی و سعی در جذب سپرده های قانونی داخلی و خارجی دارند. حتی در مناطق آزاد می توانند با جذب منابع ارزی و خارجی مفید باشند. در حال حاضر سیستم بانکی کشورهایی مثل امارات و مالزی به سمت مجازی و الکترونیک رفته است این بانک ها دیگر مشکلات تروریسم مالی را ندارند چون ورود و خروج مصارف مالی آنها مشخص است و نقل و انتقال به صورت مجازی صورت می گیرد. همچنین بانک های الکترونیک مشمول تحریم ها نمی شوند حتی رمز ارزها هم که امروزه دنیا روی آن فکر و عمل می کند در این بانکها مورد معامله قرار می گیرند.
