یکی از راه های تامین سرمایه برای کسب وکارهای نوپا و خرد در کشورهای درحال توسعه، تامین مالی خرد (ارائه خدمات مالی محدود به افراد با درآمد کم و فعالیت های تجاری غیر متشکل و کوچک) است. فعالیت های تامین مالی خرد به طور فزاینده ای توسط موسسات مالی شامل بانک ها و مؤسسات غیر بانکی، در حال گسترش است. در برخی موارد این خدمات، فعالیت اصلی موسسه مالی را تشکیل داده و در برخی دیگر تشکیل دهنده قسمتی از فعالیت های متنوع بانک یا موسسه است. برنامه های تامین مالی خرد به منظور ایجاد اشتغال زایی و فقرزدایی ازجمله برنامه هایی است که با ایجاد و گسترش فعالیت های درآمدزا به ویژه برای زنان کم درآمد، در زمینه توسعه جوامع محلی توجه های زیادی به آن جلب شده است.
کلیدواژه: تامین مالی خرد، تعاونی ها، فقرزدایی
ضرورت و اهداف پژوهش
تامین مالی خرد را می توان به عنوان سازوکار عرضه خدمات مالی گوناگون به گروه های با درآمد پایین تعریف کرد. این افراد معمولا به دلیل اینکه جایگاه اعتباری پایینی دارند، موردتوجه بانک ها و سایر مؤسسات مالی متعارف، قرار نمی گیرند. این نوع از تامین مالی با دامنه وسیعی از خدمات مالی مانند سپرده ها، وام، خدمات پرداختی، انتقال پول و بیمه به فقرا و افراد کم درآمد راهکار مناسبی برای دسترسی این گروه ها به خدمات پولی، بانکی و اعتباری باهدف خوداشتغالی به شمار می رود. جنبش تامین مالی خرد در اوایل دهه ۱۹۷۰ در بنگلادش، در پی پدیده شکست بازار و شکست دولت در اعطای اعتبارات به افراد کم درامد توسط محمد یونس شکل گرفت. ایده محمد یونس، پس از بنگلادش در بسیاری از کشورهای درحال توسعه نظیر اندونزی، هند، نپال و برخی کشورهای توسعه یافته نظیر آمریکا، کانادا و نیز بسیاری از کشورهای دیگر به کار گرفته شد؛ به نحوی که تعداد این موسسات ظرف ۲۵ سال به ۱۵۰۰ عدد در ۸۵ کشور رسید.
در ایران عواملی چون رکود اقتصادی و کاهش اشتغال، منجر به افزایش ظرفیت نیروی کار بیکار شده است. این امر می تواند بسترساز شکل گیری انواع کسب وکارها مانند کسب وکارهای خانگی باشد. مدیریت صحیح این کسب وکارها می تواند زمینه ساز سرمایه گذاری های گروهی در تعاونی ها باشد، زیرا تعاونی ها در شرایط رکود بیش از هر بخش دیگر اقتصادی می توانند پیشتاز جهش تولید باشند. به نتیجه رسیدن این امکان، نیازمند برنامه ریزی جهت تامین اعتبارهای خرد برای تعاونی هاست. در این پژوهش به بررسی انواع روش های تامین مالی خرد و مهم ترین طرح ها و برنامه های تامین مالی خرد در ایران پرداخته شده است. در پایان نیز پیشنهاداتی به منظور بهبود تامین مالی خرد در ایران ارائه شده است.
انواع روش های تامین مالی خرد
روش های تامین مالی خرد ازلحاظ نظری دارای تقسیم بندی خاصی هستند:
مالیه
روش تامین اعتبار مالیه به دو صورت ارزی و ریالی بوده و غالباً برای ارائه تسهیلات بلندمدت در خرید ماشین آلات و تجهیزات به منظور راه اندازی کارخانه ها، سدها و … که نیاز مالی قابل توجهی دارند، به کار می رود؛ بدین صورت که در مواقعی که فروشنده کالا حاضر به قبول اعتبار اسنادی مدت دار نمی شود و خریدار به خاطر فقدان نقدینگی قادر به افتتاح اعتبار اسنادی نیست، معمولا خریدار از یک موسسه مالی درخواست می کند که وارد معامله شده و وجه معامله را به فروشنده نقدا پرداخت کند. قرارداد این نوع اعتبارات در صورت وجود خط اعتباری فعال، میان بانک ایرانی و خارجی (اعتباردهنده) و تحت نظارت بانک مرکزی منعقد می شود.
غیر قرضی
این روش که به نام سرمایه گذاری تامین کننده منابع مالی (سرمایه گذار) نیز عنوان می شود، با قبول ریسک ناشی از به کارگیری منابع مالی در فعالیت یا طرح موردنظر، برگشت اصل و سود منابع سرمایه گذاری شده را از عملکرد اقتصادی طرح، انتظار دارد. انواع گوناگون این روش شامل انواعی چون سرمایه گذاری مستقیم، سرمایه گذاری غیرمستقیم و تجارت متقابل است.
بدیعه پردازی
در سال های اخیر تلاش های زیادی در کشور صورت گرفته تا روش های کلیشه ای و سنتی فعالیت های اقتصادی فردی یا تعاونی جای خود را به روش های تازه و بدیع، مبتنی بر نیازهای فردی و اجتماعی نوپدید دهد. شکل گیری استارت آپ ها و شتاب دهنده ها در کسب وکارهای فردی نیز نشانی بر همین مهم است. تسری این امر به فعالیت تعاونی ها می تواند دریچه های نوینی را در زمینه علم و فناوری اقتصاد کشور بگشاید.
سرمایه گذاری گروهی
این نوع سرمایه گذاری دارای انواع گوناگونی است؛ یکی از انواع این نوع سرمایه گذاری، سرمایه گذاری مبتنی بر کمک مالی است. در این روش اصل کار برای تامین سرمایه، اهدا هزینه ها به صاحب طرح بوده و سرمایه گذار بدون امید به بازگشت سود، تصمیم به سرمایه گذاری می گیرد. در این روش ریسک پایین بوده و بیشتر در حوزه هنر کاربرد دارد. نوع دیگر این نوع سرمایه گذاری، سرمایه گذاری مبتنی بر پاداش است که ریسک در این روش پایین است و سرمایه گذار، سرمایه را به عنوان پاداش به صاحب ایده می دهد. این روش بیشتر برای تولید محصولات پروژه ای کاربرد دارد
مهم ترین طرح ها و برنامه های تامین مالی خرد در ایران
برخی از مهم ترین طرح ها و برنامه های اجراشده در ایران به شرح ذیل هستند:
- وام های قرض الحسنه: به صورت کلی وام های قرض الحسنه در ایران در قالب سه نوع سازمان دهی نهادی، تاکنون بکار گرفته شده اند:
نوع اول صندوق های قرض الحسنه خانوادگی که در غالب نهادهای غیررسمی مشغول به فعالیت هستند؛ نوع دوم صندوق های قرض الحسنه که در قالب نهادهای شبه رسمی و مردم نهاد فعالیت می کنند و اختیارات و نظارت بر آن ها بر عهده ی بانک مرکزی است و نوع سوم اعطای وام های قرض الحسنه از سوی نظام بانکی و به صورت رسمی است؛
- طرح های اعتبارات خرد بانک کشاورزی: بانک کشاورزی در قیاس با سایر بانک ها، بیش از همه و به ویژه پس از انقلاب تاکنون درگیر اعطای تسهیلات به اقشار کم درآمد به ویژه در مناطق روستایی بوده و عمدتا تلاش هایش در قالب اجرای طرح هایی خاص نظیر «طرح حضرت زینب (س)»، «طرح ایران»، «طرح اشتغال زندانیان آزادشده» و «صندوق اشتغال روستایی برای گروه های خاص» بوده که از میان آن ها دو طرح حضرت زینب (س) و ایران نسبت به سایر طرح ها، هدف گذاری شان برای دسترسی به گروه هدف دقیق تر و بهتر بوده است؛
- تعاونی های اعتبار: با تصویب اساسنامه نمونه تعاونی در سال ۱۳۷۰، افتتاح حساب سپرده، پس انداز و جمع آوری قرض الحسنه توسط تعاونی ها مجاز دانسته شد و در بازه زمانی ۱۲ ساله (تا سال ۱۳۸۲) تعداد صندوق های قرض الحسنه تأسیس شده توسط تعاونی های روستایی ۱۰، سپرده های اعضا حدود ۳۰۰ و تعداد وام های پرداختی بیش از ۱۵ برابر شد.
پیشنهاد بهبود تامین مالی خرد در ایران
علیرغم تجارب متعدد و سابقه نسبتا طولانی کشور در تامین مالی خرد، لیکن مقایسه دقیق ساختار و عملکرد نهادهای تامین مالی خرد کشور با مؤلفه های الگوی اصیل تامین مالی خرد حاکی از آن است که در ایران برخلاف تجارب موفق بین المللی، در اغلب موارد از اعطای وام با مبالغ کوچک، بدون در نظر داشتن ابعاد اجتماعی به تامین مالی خرد تعبیر شده است. همچنین با توجه به شکاف بسیار، میان عمده نهادهای تامین مالی خرد کشور با مؤلفه های الگوی اصیل تامین مالی خرد، اهداف مهمی چون کاهش نرخ بیکاری و فقر محقق نشده است. بر این اساس پیشنهاد می شود توصیه های سیاستی زیر در دستور کار مسئولان و برنامه ریزان قرار گیرد:
- لزوم بازنگری و اصلاح ساختار نهادهای تامین مالی خرد کشور؛ در این راستا پیشنهاد می شود ضمن فراهم سازی بسترهای لازم، الزامات قانونی کافی جهت بهره گیری نهادهای قدیمی و جدید تأسیس تامین مالی خود از مولفه های الگوی اصیل تامین مالی خرد تعبیه شود؛
- الزام ارتباط گیری نهادهای تامین مالی خرد کشور با مراکز دانشگاهی و پژوهشی در راستای هدایت و سوق دریافت کنندگان تسهیلات به سمت نیازهای بازار؛ با توجه به فضای رقابتی و واردات بی رویه کنونی، نمی توان از نهادهای تامین مالی خرد بدون تعیین استراتژی و هدایت کسب وکارهای خرد انتظار ایجاد اشتغال پایدار و افزایش سطح درآمدی فقرا را داشت؛
- تشکیل زنجیره ارتباطی میان نهادهای تامین مالی خرد و امکان به روزرسانی آن در صورت آغاز به کار نهادی جدید در این حوزه به منظور انتقال تجربیات و کاهش هزینه ها؛
- فرهنگ سازی میان فقرا در راستای بازپرداخت وام؛ عمدتا برخی فقرا با توجه به تعدد کمک های خیرخواهانه به آن ها، این گونه بار آمده اند که گویی بازپرداخت وام حق آن ها نیست.
جمع بندی
یکی از راه های تامین سرمایه برای کسب وکارهای نوپا و خرد در کشورهای درحال توسعه، تامین مالی خرد است. تامین مالی خرد به معنای ارائه خدمات مالی محدود به افراد با درآمد کم و فعالیت های تجاری غیر متشکل و کوچک است. این نوع از تامین مالی با دامنه وسیعی از خدمات راهکار مناسبی برای دسترسی گروه های کم درامد به خدمات پولی، بانکی و اعتباری باهدف خوداشتغالی به شمار می رود. تامین مالی خرد دارای روش های مختلفی است که مهم ترین آن ها شامل مالیه، غیر قرضی، بدیعه پردازی و سرمایه گذاری گروهی است. در ایران برنامه ها و طرح هایی در زمینه تامین مالی خرد انجام شده است به طور مثال می توان به وام های قرض الحسنه و طرح های اعتبارات خرد بانک کشاورزی اشاره کرد. علیرغم تجارب متعدد و سابقه نسبتاً طولانی کشور در تامین مالی خرد، این زمینه در ایران نیازمند بهبود است. لذا پیشنهاداتی در این جهت ارائه شد.
