چندین سال پیش با شنیدن اصطلاح پزشک خانواده که برخی رسانه‌ها موضوعش را داغ کردند مرتب به این فکر می کردم که قرار است پزشک خانواده برای ما چه کار کند که پزشک عمومی نمی تواند انجام دهد؟
واقعا پزشک خانواده چه اهمیتی می‌تواند در پیشگیری از بیماری‌های پیشرونده اعضای خانواده داشته باشد؟ به عقب که برمی گردم خاطرم است قدیم‌ترها که در هر منطقه پزشک‌های محلی وجود داشتند، مردم خیلی راحتتر می‌توانستند به آنها دسترسی داشته باشند تا الان که انواع و اقسام پزشکان متخصص را برای یک درد خاص ناحیه‌ای از بدن باید در نوبت‌های طولانی بروند و در نهایت متوجه شوند که مشکل چیست و اینها همه چقدر هزینه اضافه بر خانواده تحمیل می کند
در ایران سلامت ، بهداشت و درمان از حقوق عامه مردم محسوب می‌شود. براساس اصل 156 قانون اساسی احیای حقوق عامه نیز وظیفه قوه قضائیه است. دو دهه از طرح پزشک خانواده در نظام سلامت کشور گذشته اما این برنامه هنوز به نتیجه دلخواه نرسیده و محقق نشده است. حال به مناسبت روز پزشک، (اول شهریور ماه) به سراغ موضوع با اهمیت پزشک خانواده رفته‌ایم و امید داریم که بتوان برای خانواده‌های ایرانی پزشک خانواده را در شهرها و روستاها مستقر کرد.
*محاسن اجرایی شدن طرح پزشک خانواده
طبق تحقیقات کشورهای زیادی چون آمریکا، کانادا، آلمان، انگلستان و ایتالیا بیش از نیم قرن است که این تجربه را از سر گذرانده‌اند و در شصت کشور دیگر چون چین، ژاپن، عربستان و … نیز در حال اجراست.
دکتر «رضا مردادی» پزشک عمومی درباره اهمیت و ضرورت راه اندازی طرح پزشک خانواده می‌گوید: «خانواده‌های ایرانی براساس این طرح تحت پوشش یک خدمات رایگان قرار گرفته و توسط یک پزشک در منطقه خود مورد بررسی و معاینه قرار می‌گیرند. از مهمترین محاسن این طرح این است که مراجعه به متخصص و فوق تخصص تنها با نظر پزشک خانواده صورت می‌گیرد و مراجعه‌های بی مورد به پزشکان رده بالا کاسته شده ، هزینه‌های خانواده و دولت نیز کم می‌شود و در کنارش بیماران هم بین همه پزشکان عادلانه تقسیم می‌شوند.
در حال حاضر نبود پزشک خانواده جزو نقاط ضعف رشته پزشکی محسوب می‌شود .در خیلی شهرهای بزرگ مثل تهران هنوز پزشک خانواده نداریم یا خیلی مناطق اصلا به گوششان چنین چیزی نخورده است. درهرحال همه درمان‌هایی که الان صورت می‌گیرد به صورت علامتی است، یعنی مریض یک علامتی دارد مثل اسهال، استفراغ یا تب و هرچیز دیگری ، به پزشک مراجعه می‌کند و مشخص می‌شود که ویروس ساده یا مسمومیت غذایی گرفته یا اینکه خدایی ناکرده به سرطان روده مبتلا شده است.
بسیاری از بیماری‌های خاص و مخفی مثل انواع سرطان‌ها و بیماری‌های خودایمنی که شاید علائمی هم نداشته باشند، با راه اندازی طرح پزشک خانواده دسترسی سریعی به آنها ایجاد شده و خیلی راحتتر درمان می‌شوند.»
*پزشک خانواده چه پزشکی است؟
مردادی درباره ویژگی‌های پزشک خانواده می‌گوید: «پزشک خانواده یک پزشک عمومی است که اطلاعات پزشکی جامع درباره علائم خطر و بیماری‌ها را دارد. یکی از وظایف اصلی او ارجاع بیمار به متخصص است. در بسیاری از کشورهایی که این طرح اجرا شده، دیگر کسی توسط پزشک متخصص ویزیت نمی‌شود، حتما پزشک خانواده باید ارجاع بدهد و تشخیص بگذارد که این هم همانطور که مطرح شد مزیت‌های زیادی دارد. هم بار شبکه درمان کم شده و هم در وقت مریض و هزینه‌هایش صرفه جویی می‌شود.
در ایران ممکن است یکی مشکل اعصاب داشته باشد اما چشمش عیب پیدا کند و بعد از مدت‌ها پزشک چشم و عمومی و تخصص‌های دیگر تازه بفهمند که مشکل اعصابش بوده، در حالیکه اگر یک پزشک عمومی راهنمایی لازم را بکند، در هزینه و وقت مریض صرفه جویی می‌شود.»
«ابراهیم نوری گوشکی»، متخصص پزشکی خانواده نیز در این باره می‌گوید: «پزشک خانواده یک پزشک سلامت نگر است که مستقیم با خانواده‌ها در ارتباط و تماس است و مراقب اولیه بهداشتی محسوب می‌شود. این پزشکان در صورت مشکل ، بیماری یا حوادث ناگوار با خانواده‌ها در ارتباطند و تاریخچه بیماران را می‌دانند. پزشک خانواده در واقع یک مشاور امین محسوب می‌شود که خانواده‌ها را به لحاظ روانی و جسمانی مورد توجه قرار می‌دهد.
از مهمترین ویژگی‌های پزشک خانواده انجام معاینات دوره‌ای و پیگیری وضعیت سلامت مردم، دسترسی آسان به خدمات سطح اول و مراقبت‌های اولیه و جلوگیری از مراجعه مکرر مردم به پزشکان است. در کشور ما طراحی و اجرای برنامه پزشک خانواده روستایی از سال 84 با تأمین دسترسی به خدمات 28 میلیون جمعیت ساکن در مناطق روستایی و عشایری و جانمایی هفت هزار پزشک عمومی و پنج هزار ماما اجرا شده است.
*چرا این طرح به سرانجام نمی‌رسد؟
طبق گفته پزشکان، این طرح در چند روستا و شهر به اجرا در آمده و دو استان و چندین روستا تحت پوشش قرار گرفته اما منطقه وسیعی نیست و علل مختلفی هم برای آن مطرح شده ؛ از جمله کمبود پزشکان عمومی و عدم تشویق آنها برای همکاری در این طرح، عدم همکاری بیمه‌ها و نبود بودجه مناسب.
دکتر «کاظمی نیا» مدیر درمان تامین اجتماعی مازندران درباره اجرای طرح پزشک خانواده در کشور می‌گوید: «در حال حاضر در استان‌های فارس و مازندران این طرح اجرا شده اما هنوز ارزیابی درستی از این طرح پایلوت نشده و همچنان ادامه‌اش در هاله‌ای از ابهام است. سازمان تأمین اجتماعی هم باید جهت‌گیری خود را در ارتباط با اجرای این طرح مشخص کند.
در ارتباط با اجرای این طرح دو نظر وجود دارد؛ یکی افرادی که این طرح را ناجی نظام سلامت می‌دانند و برخی آن را ناکارآمد و غیر اثربخش تلقی می‌کنند. به نظر من اجرای این طرح در مسیر خود دو نوع مقاومت در پیش دارد، نخست مقاومت فرهنگی و دوم ساختاری. فرهنگ تخصص گرایی جامعه تمایل دارد که خدمات را از گروه پزشکان متخصص و فوق تخصص بگیرد و تمایلی به پزشک عمومی ندارد و از این رو زمانبر بودن رفع مقاومت فرهنگی و ضعف ساختار سلامت باعث می‌شود که اجرای طرح در کوتاه مدت با موفقیت صورت نگیرد.»
در صورتی که این طرح بخواهد به سرانجام مقصود برسد، نیاز به منابع مالی پایدار ، پزشکان عمومی مضاعف در شهرها و استان‌ها، رفع مشکلات زیرساخت‌های نظارتی و ساختار الکترونیک و تبعیض بیمه شدگان در دریافت رایگان درمان مستقیم دارد. امید داریم در آینده نزدیک براساس بازخوردهای مثبت طرح پایلوت در شهرهای مختلف، این طرح به طور همگانی در کل ایران به اجرا برسد.
