رفتار عقلایی به معنی حداکثرسازی سود فردی، یکی از فروض کلاسیک در علم اقتصاد است. اما این فرض سنتی در دهه‌های اخیر با ترقی اقتصاد رفتاری در آکادمی‌های دنیا، به چالش کشیده شده است. بسیاری از اقتصاددانان با آزمون‌های مختلف نشان داده‌اند که در بازارهای مالی این فرض رد می‌شود و بسیاری از بازیگران بازارها با سوگیری‌های مختلف در جهت زیان خود گام برمی‌دارند. یکی از این سوگیری‌ها رفتار هیجانی و توده‌وار است.
پژوهشی در ایران نشان می‌دهد بازار ارز کشور در بسیاری از اوقات دچار رفتار هیجانی و توده‌واری می‌شود که سرمایه‌گذاران با ضریب هوشی و آشنایی متفاوت از بازار، رفتاری یکسان از خود بروز می‌دهند.
به عبارت دیگر، آنان بدون در نظر گرفتن پرتفوی خود و حداکثرسازی سود آن، صرفا همراه با خیل تقاضا تنها می‌خواهند از بقیه عقب نمانند. همچنین رصدهای «دنیای‌اقتصاد» نشان می‌دهد که بازار سرمایه نیز در هفته‌های اخیر دچار سوگیری «نزدیک‌بینی» شده و به‌رغم ارزنده بودن بسیاری از سهام شرکت‌ها، رغبتی برای خرید در بازار مشاهده نمی‌شود.
رفتار شناسی بازیگران بازارها
یک پژوهش نشان می‌دهد شکل‌گیری انتظارات نرخ ارز رابطه مستقیمی با میزان ضریب هوشی و سواد مالی افراد ندارد. می‌توان گفت نرخ ارز برای تمام بازیگران اقتصادی از اهمیت بالایی برخوردار است و نوسانات نرخ ارز در سال‌های ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۰ و آشفتگی بازار حاکی از این است که افراد در مقابل اخباری که به دست می‌آورند به صورت شتاب‌زده و واکنش بیش از حد رفتار می‌کنند. بنابراین افراد با توانایی شناختی متفاوت، رفتاری مشابه را در بازار دنبال می‌کنند.
درواقع بررسی‌های این پژوهش بیانگر این است که واکنش‌های هیجانی در بازار ارز تنها در میان افرادی که توانایی کمی در جمع‌آوری و پردازش اطلاعات دارند مشاهده نشده و واکنش‌های مذکور رفتاری فراگیر در میان تمامی افراد جامعه است. مریم شهلایی، مهدی پدرام و نرگس حاج‌ملا درویش در مقاله‌ای با عنوان «نحوه شکل‌گیری انتظارات نرخ ارز» به رفتارشناسی شوک‌های ارزی پرداخته‌اند.
اصلاح انتظارات عقلایی در مدل
مدل در اقتصاد چارچوب ساده‌ای است که برای نمایش فرآیندهای پیچیده طراحی شده است. عموما زمانی که از مدل‌های مختلف اقتصادی صحبت به میان می‌آید، بحث انتظارات عقلایی نیز مطرح می‌شود. در واقع این نوع انتظارات، انتظارات سازگار با مدل‌ها هستند که موجب می‌شوند نااطمینانی‌های موجود در اقتصاد خنثی شود. البته انتقادات فراوانی به این فرضیه وارد شده است. این گزارش بیان می‌کند در سال‌های گذشته فرض وجود عقلانیت به پیشرفت‌های قابل‌ملاحظه‌ای در اقتصاد شده است.
در واقع با به‌کارگیری مدل‌های مبتنی بر ریاضی و انتظارات عقلانی، علم اقتصاد توانایی پیش‌بینی طیف گسترده‌ای از متغیرها را به دست آورد که منجر به بی‌نیازی جریان متعارف علم اقتصاد از دستاوردهای سایر علوم انسانی از جمله علوم شناختی است. با این وجود شواهد بیانگر آن است که رفتار اقتصادی انسان‌ها از محیط و توانایی شناختی آن‌ها منفک نبوده است.
بنابراین می‌توان گفت خواستگاه رشته‌هایی مانند اقتصاد رفتاری، اقتصاد شناختی، اقتصاد شبکه‌های عصبی و اقتصاد آزمایشگاهی، درواقع ایجاد مدل‌هایی با فروض واقعی‌تر درباره رفتار انسانی و کنار گذاشتن فرض عقلانیت کامل است. با این حال در دهه‌های گذشته محققان با کمک اقتصاد آزمایشگاهی، سعی در جمع‌آوری اطلاعات درباره انتظارات و مدل‌سازی رفتار انسان دارند. همچنین این گزارش معتقد است بر خلاف فروض موجود در مدل انتظارات عقلایی، مسائل اقتصادی با اصطکاک‌های زیادی همراه هستند. در دنیای واقعی، افراد قادر به کسب اطلاعات لازم، پردازش و درک تمامی اطلاعات نیستند.
درواقع در برخی از موارد، فاقد قدرت اراده برای رسیدن به اهداف خود هستند یا برای دستیابی به اهداف خود موفق به یافتن ابزارهای بهینه نمی‌شوند. درواقع می‌توان گفت انتقادات وارده به نظریه انتظارات عقلایی همراه با پیچیدگی‌های تصمیم‌گیری از قواعد سرانگشتی استفاده می‌کنند. با استفاده از مفهوم عقلانیت محدود، فرض عقلانیت کامل اصلاح و به مسائلی از جمله تاثیر باورها، احساسات و نهادها روی عملکرد اقتصادی توجه شده است. در واقع یافته‌های این پژوهش با فرضیه عقلانیت با اطلاعات کامل، سازگار نیست و فرضیه‌های دیگری مانند فرضیه انتظارات تطبیقی قادر به توضیح پویایی در انتظارات است.
واکنش پس از شوک قیمتی
نرخ ارز اهمیت فراوانی برای سرمایه‌گذاران، تاجران، بنگاه‌های اقتصادی، سیاستگذاران و به عبارتی برای تمام بازیگران اقتصادی یک جامعه دارد. البته اهمیت نرخ ارز برای مردمی مانند ایران کاملا روشن است، زیرا نوسانات آن در سال‌های اخیر، زندگی مردم را به صورت مستقیم تحت تاثیر قرار داده است. پرسش مهم این است که با توجه به اهمیت نوسانات نرخ ارز در انواع فعالیت‌های اقتصادی، عوامل و بازیگران عرصه اقتصاد، در مقابل دریافت اطلاعات جدید درباره مقادیر نرخ ارز چه واکنشی نشان می‌دهند؟ پژوهش مذکور نشان می‌دهد افراد توجه بسیاری به مقدار جدید نرخ ارز در دوره حاضر دارند و نسبت به تغییرات نرخ آن واکنش زیادی نشان می‌دهند. این نتایج نقش برجسته جهش‌های مقطعی در بازار ارز را نشان می‌دهند.
بنابراین می‌توان گفت هیجانات ایجادشده در عوامل اقتصادی، پس از نوسانات نرخ ارز، قابل‌کنترل نبوده و صرفا به فعالیت‌های سفته‌بازانه تبدیل شده و نوسانات موجود را تشدید می‌کند. در واقع حباب‌های اقتصادی اغلب منجر به ورود سرمایه‌گذاران جدید در بازار سرمایه از جمله بازار ارز می‌شود. افزایش قیمت ارز منجر به ورود افراد بسیاری با انگیزه سفته‌بازی و کسب سود بوده است. ورود افراد جدید در بازار، می‌تواند منجر به ناهمگنی بسیاری میان مشارکت‌کنندگان بازار بر‌اساس باورهایشان درباره قیمت‌های آینده ارز، دانش مالی، توانایی شناختی و رفتار مبادلاتی شود. بنابراین اگر بانک مرکزی موفق شود نوسانات نرخ ارز را محدود کند، در این صورت می‌توان انتظارات را کنترل کرد. دلیل این مساله نیز آن است که در چنین شرایطی افراد قادر خواهند بود روند نرخ ارز را به دور از شوک‌های قیمتی دنبال کنند.
در این صورت با کنترل نوسانات نرخ ارز و انتظارات افراد می‌توان از نوسانات بعدی که ناشی از انتظارات در بازار ارز و عرضه تقاضاهای نابخردانه است، جلوگیری کرد. دلایل متعددی برای نوسانات شدید نرخ ارز در سال‌های اخیر وجود دارد. رفتارهای هیجانی و فعالیت‌های سفته‌بازانه ناشی از باورهای افراد درباره تغییرات آینده نرخ ارز یکی از دلایلی است که می‌توان نوسانات نرخ ارز را با آن توضیح داد. هرچند که این هیجانات بلافاصله پس از شوک‌های قیمتی و نا‌اطمینانی موجود در بازار به وجود می‌آید. با این حال می‌توان گفت شناسایی شکل انتظارات در بین افراد مختلف منجر به درک بهتر از بازار ارز و پویایی‌های آن می‌شود که همین امر می‌تواند چراغ راهی برای خط‌‌مشی و سیاستگذاری‌های دولتمردان شده و به رفع برخی از تنگناهای ناشی از الگوهای رفتاری مانند رفتارهای هیجانی در بازار ارز کمک کند.
بررسی انتظارات با استفاده از روانشناسی
این گزارش برای توضیح چرایی رفتار یکسان افرادی که دارای ضریب هوشی متفاوتی هستند از مطالعات پژوهشی کیت استانوویچ و همکارانش استفاده کرده است. بر این اساس، استانوویچ دلیلی را ارائه می‌دهد که چرا افراد با ضریب هوشی بالا همانند افراد با ضریب هوشی پایین به‌سادگی دستخوش سوگیری در رفتار می‌شوند. استانوویچ پردازشگر نوع دوم را به ذهن انعکاسی و ذهن الگوریتمی تقسیم می‌کند. آزمون‌های هوش، کارایی ذهن الگوریتمی را اندازه‌گیری می‌کند. این در حالی است که بسیاری از دلایل سوگیری در ذهن انعکاسی یافت می‌شود. ذهن انعکاسی ساختارهای تفکری را در بر دارد.
آزمون‌های مرتبط با ساختارهای تفکری شامل مواردی از جمله تمایل به جمع‌آوری اطلاعات قبل از رسیدن به نتایج، تمایل به جست‌و‌جوی نکات مختلف قبل از رسیدن به نتیجه، تمایل به تفکر گسترده در مورد یک مساله قبل از واکنش به آن، تمایل به تفکر درباره پیامدهای آتی قبل از هر اقدامی، تمایل به سنجیدن نکات مثبت و منفی قبل از تصمیم‌گیری، تمایل به جست‌و‌جوی نکات ظریف و اجتناب از مطلق‌گرایی است.
بر همین اساس، این گزارش نیز آزمون‌هایی طراحی کرده که در آن واکنش افرادی با ضریب‌هوشی‌های متفاوت در مقابل یک واقعه یکسان بررسی می‌شود. در پژوهش حاضر نیز به منظور بررسی دقیق‌تر عوامل تاثیرگذار بر نحوه شکل‌گیری انتظارات در میان افراد یک جامعه، ناهمگونی در توانایی‌های شناختی افراد در جمع‌آوری، درک و پردازش اطلاعات نیز مورد‌توجه قرار گرفته است و نتایج این پژوهش نشان می‌دهد شکل‌گیری انتظارات نرخ ارز رابطه مستقیمی با میزان ضریب هوشی و سواد مالی افراد ندارد. درواقع می توان گفت واکنش‌های هیجانی در بازار ارز تنها در میان افراد با توانایی پایین در جمع‌آوری و پردازش اطلاعات مشاهده نمی‌شود و رفتاری فراگیر در میان همه افراد جامعه است.
