در طی سال های پس از پیروزی انقلاب اسلامی همواره تغییر و تحولات محسوسی در سبک زندگی و به ویژه سبک پوشش بانوان جامعه از یک سو و محدوده مورد تایید حاکمیت از سوی دیگر رخ داده است. تغییرات نگرشی، گرایشی و رفتاری در سبک پوشش و ذائقه مردم سبب شده تا حاکمیت نیز ملاک های حداقلی پذیرش خود را به مرور تقلیل داده و اکنون حاکمیت، در نقطه ای قرار گرفته که برداشتن یک قدم به عقب یعنی پذیرش کشف حجاب و تجربه غرب نشان داده که این مسیر بی انتهاست. در حال حاضر برخی از نهادهای ارزشی که به نوعی متولی این حوزه هستند یا ارتباط تنگاتنگی با آن دارند عکس العمل هایی را در جهت مقابله با پدیده بی حجابی در دستور کار خود قرار داده اند که به نظر می رسد برخی از آن ها کلیشه ای، ارتجاعی و تنش زا بوده و نیاز به تدبر بیشتر و بازنگری دارد. در این نوشتار با ارائه پیش فرض هایی منطقی که طی هم اندیشی با خبرگان و صاحب نظران این حوزه به دست آمده راهکارهای پیشنهادی در خصوص مواجهه حاکمیت در شرایط فعلی ارائه شده است.
کلیدواژه: حجاب، کشف حجاب، سیاست های مواجهه با بی حجابی
ضرورت و اهداف پژوهش
از زمان پیروزی انقلاب اسلامی تاکنون با روی کار آمدن دولت های مختلف و ایجاد تحولات گوناگون در عرصه های فناوری، دانشی و تغییر در سبک زندگی، تغییرات فزاینده ای در ظواهر زندگی افراد جامعه و به ویژه پوشش زنان و مردان جامعه رخ داده، تا آن جا که در میان داعیه داران فرهنگ اسلامی و روحانیون نیز اختلاف نظرهایی نسبت به اختیاری یا اجباری بودن حجاب مطرح شده است. ازآنجاکه خیلی از ارزش های فرهنگی و دینی جامعه به مسئله حجاب گره خورده است، بسیاری از متولیان امر، فتح این خاکریز را مساوی با از دست دادن بسیاری از ارزش های دینی و سست شدن بخشی از اعتقادات آحاد مردم می دانند و لذا بهترین سیاست را دفاع از حجاب با هر ابزاری ولو سرکوب نقض کنندگان و متعدیان به آن برمی شمارند. عده ای دیگر نیز با مداخله نظامی و سرکوب هنجارشکنان مخالف هستند. در نگاه عالمانه به آینده، هر آینده ای که امکان پذیر باشد احتمال وقوع دارد. یکی از سناریوهایی که در آینده ممکن است محقق شود، عقب نشینی حاکمیت در برابر بی حجابی و اعلان اختیاری شدن آن است؛ لذا باید پیشران هایی که می تواند مسبب شکل گیری چنین سناریویی است به دقت شناسایی شده و اقدامات مؤثری برای تلاش در جهت جلوگیری از تحقق آن در دستور کار قرار گیرد و هم زمان تدابیری اندیشیده شود تا در فرصت باقیمانده، به فرض تحقق احتمالی این سناریو، خاک ریزهای مرتبط با آن جابجا شوند تا کمترین هزینه را حکومت اسلامی در مواجهه با این وضعیت تحمیل شده بپردازد. لذا این پژوهش به ارائه پیش فرض ها و ملاحظاتی برای کمک به تصمیم گیری بهتر و حرکت به سمت آیندە و ارائه پیشنهاداتی در این زمینه پرداخته است.
روش شناسی پژوهش
روش هایی که برای این پژوهش در مرحله نخست در نظر گرفته شده ابتدا تحلیل وضع موجود و روندهای جاری با استفاده از مطالعات کتابخانه ای است. در ادامه با استفاده از روش تحلیل لایه ای علت ها (CLA) علل موجده وضع فعلی استخراج و تحلیل بهتری از مؤلفه های تاثیرگذار و پیشران های این حوزه صورت گرفته است. درنهایت امر نیز با استفاده از روش عدم قطعیت های بحرانی به سناریو پردازی و تحلیل سناریوها پرداخته خواهد شد. برای راهبردپردازی در خصوص هر سناریو نیز می توان از روش پنل خبرگان استفاده نمود.
ارائه پیش فرض هایی برای کمک به تصمیم گیری بهتر و حرکت به سمت آینده مرجح
این بخش از پژوهش به بررسی پیش فرض ها و ملاحظاتی برای کمک به تصمیم گیری بهتر در خصوص مواجهه حاکمیت با موضوع حجاب پرداخته است.
- آنچه اکنون مطرح است و مسئله پیش روی حاکمیت است صحیح بودن یا نبودن سیاست ها و مواجهه حاکمیت در سال های گذشته به ویژه تصمیمات اوایل انقلاب نیست. مسئله کنونی این است که با توجه به شواهد موجود، تعداد قابل توجهی از دختران و زنان جامعه کشف حجاب نموده اند و بعضا با پوشش های زننده که در گذشته بی سابقه بوده بخشی از بدن خود را در معرض دید دیگران قرار می دهند و این روند روزبه روز در حال افزایش و تسری به سایر نقاط کشور است. حال با توجه به شرایط موجود، مناسب ترین مواجهه حاکمیت و نهادها و اشخاص دلسوز و دغدغه مند چه باید باشد و چگونه باید رقم بخورد؟
- بدیهی است وضعیت پوشش در مناطق مختلف کشور و حتی نواحی یک شهر یکسان نیست و لذا نمی توان نسخه واحدی برای کل کشور پیچید. باید توجه داشت عدم وجود شال یا روسری روی شانۀ برخی از زنان، نشان دهندۀ جری شدن، احساس امنیت و تأیید اجتماعی است؛
- اگر عوام جامعه چنین احساس کنند که حفظ نمادهای اسلامی و رعایت آداب و احکام شرعی اولویت بیشتری نسبت به برخی از شعارهای اول انقلاب نظیر عدالت گستری، احقاق حق، رعایت اخلاق، مبارزه با ظلم و فساد و … پیدا کرده، بعید نیست از ارزش های نظام بیشتر فاصله بگیرند یا حداقل نسبت به آن ها بی تفاوت بشوند؛ لذا به نظر می رسد در شرایط اقتصادی و معیشتی فعلی، تمرکز و مانور روی مبارزه با بدحجاب یا بی حجاب به صورت علنی، اعتراضات، لجبازی ها و تنش هایی را در پی داشته باشد؛
- تجربه نشان داده تأکید و پافشاری روی نظارت و کنترل بر اجرای قوانین اگر متناسب با سرمایه اجتماعی، سطح عقول و خواست مردم و اقتضائات جامعه نباشد، تشدید و تسریع رفتارهای هنجارشکنانه و افزایش شکاف میان مردم و حاکمیت را به دنبال دارد؛
- نباید از مسئله اصلی که کاهش حیا در جامعه است غفلت نمود. حیا مصادیقی دارد که تنها یکی از نمادهای آن حجاب است. در شرایطی که بی حیایی رواج پیدا کند، زیربنایی برای حجاب باقی نمی ماند؛
- سرمایه گذاری ناچیز بر روی مسئله حجاب و عفاف، نشان دهندۀ غفلت مسئولین از این سنگر استراتژیک است؛ هرچند بودجه هایی که تخصیص داده می شود نیز عمدتا صرف همایش و جشنواره و برنامه هایی می شود که تاثیراتشان کوتاه برد و ضعیف است؛
- راهکارها باید مشروعیت داشته و موجب نشود به بهانه همدلی با ارزش گریزان با بازنمودن افراطی فضا، زمینه هایی برای سست شدن ایمان مومنین به وجود آید.
- باید توجه داشت که تضاد اجتماعی، دوقطبی سازی، روبروی هم قراردادن مردم و عمیق تر شدن فاصله مردم از نظام پیامدهای بدتری از گسترش بی حجابی در جامعه به دنبال خواهد داشت.
راهکارها و پیشنهادهایی برای بهبود وضع حجاب
- تمرکز حاکمیت بر اصل حیا در عوض تاکید صرف بر مصادیقی از آن مانند حجاب: حیا و پاک دامنی نزد عموم جامعه امروزی به عنوان ارزش قابل دفاع است. اگر در نظامِ تکوین، شهوت جنسی قرار داده شده، در نظام تشریع، ثقل موضوع، توجه به حیا است تا جایی که راس دین خوانده شده؛ لذا به نظر می رسد ضروری است حاکمیت این موضوع را جزو اولویت های اول خود قرار داده و سرمایه گذاری مادی و معنوی ویژه ای بر روی آن بنماید؛
- طراحی، تصویب، تبیین و اجرای قاطعانه قوانین: مهم ترین ابزار بازدارنده در هر عرصه ای، قانون گذاری و نظارت قاطعانه بر اجرای قانون است. هیچ چیز به اندازه اجرای ضعیف یا ناقص قانون، مشوق افراد برای عدول از نظم و قاعده نیست. در نهادها، سازمان ها و مجامع رسمی که ذیل ارکان نظام و یا تحت مجوز آن ها هستند بهترین و پذیرفته شده ترین روش، معرفی، تبیین، تفهیم و نظارت بر اجرای صحیح قانون است؛
- بازنمودن سوپاپ های اطمینان: ایجاد موقعیت هایی برای بروز و تخلیه نارضایتی ها و گوشی شنوا از سوی مسئولین هر منطقه برای درک و حل مشکلات و کوتاه آمدن نظام در برخی از مواردی که قابل کنترل نیست و مفسده چندانی هم بر آن مترتب نیست. ایجاد زمینه های تفریح و سرگرمی و رقابت برای بانوان نیز در تخلیه هیجانات مؤثر است؛
- سیستمی دیدن مسئله حیا و لزوم توجه به منشأهای بی حیائی نظیر لقمه حرام: گناه، جامعه را نسبت به حفظ ارزش های دینی بی قید می نماید. هیچ چیزی مانند لقمه حرام گوش و چشم انسان را نسبت به از بین رفتن حیا نمی بندد. اگر حاکمیت جامعه نسبت به تحصیل مال شبهه ناکی که در فرایند کسب وکار و معیشت مردم وجود دارد بی تفاوت شود، ناگزیر باید منتظر پایمال شدن ارزش ها در جامعه باشد. فساد اداری و اقتصادی و عدم وجود الگوهای اقتصاد اسلامی یا غیرعملیاتی بودن آن ها تأثیر مستقیمی بر اوضاع فرهنگی جامعه و تضعیف ارزش ها داشته که اگر چاره اساسی اندیشیده نشود این فرایند با شتاب بیشتر رو به رشد خواهد بود.
برخی دیگر از سیاست های پیشنهادی به صورت تیتروار عبارتنداز:
- تمرکز بر مسائل و آلام مشترک؛
- استفاده هوشمندانه از ابزار هنر به منظور فعال شدن گفتمان حیا در جامعه؛
- توجه ویژه به نظام برنامه ریزی و مدیریت شهری؛
- تولید و ارائه محصولات و خدمات باکیفیت و مناسب ایمانی مشوق حیا؛
- ایجاد قرارگاه صیانت از حجاب و عفاف ذیل یک نهاد شایسته به عنوان متولی کار و مالک فرایند؛
- افزایش سرمایه اجتماعی و کاهش شکاف میان مردم و حاکمیت (مهمترین و مؤثرترین راهکار).
جمع بندی
«سناریوهای آینده حجاب در ایران» عنوان پروژه ای بود که در نیمه دوم سال ۱۴۰۰ در اندیشکده خانواده مهرستان طرح گردید. در این پروژه پس از بررسی ادبیات موضوع، مرور پیشینه و احصاء گفتمان های حاضر، غالب مولفه ها، علل و پیشران های پدیدۀ بی حجابی مطابق با روش تحلیل لایه ای علت ها (CLA) به تفکیک احصا گردید. در ادامه، به منظور شناسایی پیشران های اصلی و سناریوپردازی اقدامات تکمیلی لازم بود؛ اما با توجه به سرعت تحولات به وجودآمده و اوضاع پوشش زنان در بهار ۱۴۰۱، حاکمیت نیاز به اتخاذ تصمیمات و سیاست هایی داشت تا هم تکلیف خود را در قبال این تحولات مشخص نموده و هم با گرفتن ابتکار عمل از رقیب، حداکثر امتیاز ممکن را از میدان بازی کسب نماید یا حداقل، امتیاز کمتری را واگذار نموده و موجب شود تا به سرمایه اجتماعی نظام آسیبِ کمتری وارد شود. در این نوشتار پیش فرض ها و راهبردهایی ناظر به وضع موجود از طریق نشست های متعدد اندیشه ورزی ارائه شد. لازم به ذکر است در تمامی راهبردها و سیاست های پیشنهادی، تلاش جهت نگه داشتن مردم پای نظام و جلوگیری از گسست مردم نسبت به حاکمیت مبنای کار می باشد.
