چرا روس‌ها برای احیای برجام تقلا می‌کنند؟ / مسکو چه منافعی را دنبال می‌کند؟

در ماه‌های گذشته، تحرکات زیادی برای بازگشت طرف‌های برجام به میز مذاکرات هسته‌ای انجام شده است؛ تلاش‌هایی که هرچند تاکنون نتیجه عینی و مشخصی نداشته است، همچنان در جریان است. در این میان، روسیه بیش از هر زمان، در حال تلاش برای احیای برجام و متقاعد کردن طرفین برای بازگشت با مذاکرات است.

در این راستا، روسیه اخیرا تلاش‌های گسترده‌ای برای سفر رافائل گروسی مدیر کل آژانس بین المللی انرژی اتمی به ایران انجام داده است. از سوی دیگر، از زمانی که دولت سیزدهم در ایران روی کار آمده نیز مقامات ایرانی و روسی دیدار‌ها و گفتگو‌هایی با یکدیگر داشته اند و مسکو از تهران خواسته روند بازگشت به مذاکرات هسته‌ای را شتاب ببخشد. در واقع، آن‌ها فشار زیادی به طرفین به ویژه ایران برای ازسرگیری مذاکرات وارد کرده اند.

پرسش این است که چرا روس ها به دنبال احیای برجام هستند و از آن چه نفعی می برند؟ این پرسشی است که  دکتر «علی جعفری» کارشناس مسائل بین الملل در گفت‌وگو با تابناک بدان پاسخ داده است.

این کارشناس مسائل بین الملل عنوان کرد: در خصوص رویکرد روسیه نسبت به برجام، دوره‌های متفاوتی را در مورد آن می‌توان صحبت کرد و البته در بین کارشناسان، نظریات‌ متفاوتی در این خصوص وجود دارد. در گذشته، زمانی که مذاکرات برای انعقاد برجام بین ایران و کشورهای غربی در حال انجام بود، گفته می‌شد که روسیه اقداماتی را انجام می‌دهد که نشان دهنده موافقت صددرصدی با برجام نیست یا در دوره ترامپ گفته می‌شد که روسیه خرسند است از اینکه برجام به مشکل برخورده است و ترامپ از آن خارج شده که البته دلایل مختلفی در این خصوص ذکر شده است. از جمله اینکه برجام به معنای باز شدن جای پای کشورهای دیگر در عرصه منطقه و در ایران تلقی می‌شد؛ از جمله چین به عنوان یک رقیب و یک قدرت اقتصادی نوظهور که یکی از رقبای روسیه نیز به شمار می‌رود.

دلیل دیگر این بود، روسیه در حالی که برجام منعقد می‌شد، در حوزه انرژی به مشکل برمی‌خورد؛ چرا؟ چون ایران به بازار انرژی به ویژه گاز جهانی ورود پیدا می‌کرد و اروپا ممکن بود سعی کند سبد انرژی خود را متنوع و در این مسیر از ظرفیت ایران استفاده کند و این مسئله برای روسیه خوشایند نبود.

وی افزود: نکته دیگر اینکه انعقاد برجام به معنای بازگشت ایران به چرخه اقتصاد جهانی بود و اين یک نوع تضاد منافع بین ایران و روسیه ایجاد می‌کرد، به ویژه که ایران و روسیه هر دو جزو کشورهای صادرکننده نفت و گاز بودند. در نتیجه بازگشت ایران به بازارهای بین‌المللی می‌توانست درآمدهای نفتی و گازی روسیه را هم تحت تاثیر قرار دهد. اما اخیرا به ویژه از زمانی که جو بایدن روی کار آمده و ابراز تمایل کرده برای احیای برجام، روسیه هم رویکرد نسبتا متفاوتی را نسبت به گذشته داشته است، برای احیای برجام تلاش و ایران را تشویق و کشورهای اروپایی و آمریکا را برای بازگشت به برجام و احیای آن ترغیب می‌کند.

جعفری ادامه داد: حمایت روسیه از احیای برجام در دوره جو بایدن چند دلیل می‌تواند داشته باشد: یکی اینکه روسیه معتقد است که برجام الگوی مناسبی برای عدم اشاعه تسلیحات هسته‌ای در منطقه غرب آسیا است. لذا به هر دلیل که ایران بخواهد به سمت افزایش فعالیت‌های هسته‌ای و نقض برجام پیش رود، بقیه کشورها بخصوص کشورهای حاشیه خلیج فارس نیز به سمت افزایش فعالیت‌های هسته‌ای و دستیابی به سلاح‌های اتمی پيش خواهند رفت تا بتوانند یک توازن امنیتی را با تهران برقرار کنند. در چنین حالتی طبیعی است که رقابت تسلیحات هسته‌ای در غرب آسیا افزایش يابد، فضای تنش آمیزی را به‌ وجود خواهد آورد و این فضا قطعا امنیت روسیه را هم در مجاورت آن‌ها تحت الشعاع قرار خواهد داد. لذا مسکو به این نتیجه رسیده که پرونده فعالیت‌های هسته‌ای ایران نباید به عنوان یک عامل تنش‌زا و تداوم دهنده بحران دیپلماتیک بین تهران و کشورهای جهان ادامه پیدا کند.

این کارشناس مسائل سیاست خارجی اظهار داشت: موضوع بعد تصمیماتی است که در دوره جو بایدن گرفته شده است. آمریکا از افغانستان خارج شده و گفته می‌شود که تا پایان سال میلادی از عراق خارج خواهد شد و زمزمه‌هایی از کاهش نیروها و خروج از سوریه شنیده می‌شود. همه این تحولات نشان می‌دهد، آمریکا به زودی از منطقه غرب آسیا خارج خواهد شد. روسیه در این شرایط احساس می‌کند که باید برجام را احیا کند تا یک فضای باثبات در منطقه ایجاد شود و بتواند نفوذ منطقه ای خود را از طریق ایران افزایش دهد. می‌دانیم که روسیه در گذشته بخشی از نفوذ منطقه‌ای خود را به واسطه ایران اعمال کرده و خروج آمریکا از منطقه و نقشی که ایران در این تصمیم داشته است، روسیه را ترغیب کرده که این اتفاق بیفتد تا بتواند از طریق ایران نفوذ خود را تعميق بخشد.

جعفری افزود: نکته دیگر به روابط دیپلماتیک ايران و روسیه بازمی‌گردد. تنش‌زا شدن پرونده هسته‌ای ایران و تضعیف برجام، روابط ایران و روسیه را هم دچار مشکلات زیادی می‌کند. کما اینکه تشدید و تداوم تحریم‌ها و سیاست فشار حداکثری ايالات متحده در ماه‌ها و سال‌های گذشته آسيب‌‌هایی را هم به روابط دو طرف به ویژه در حوزه اقتصادی و تجاری وارد کرد. لذا روسیه شرایط را برای تعميق و گسترش روابط اقتصادی و تجاری فراهم می‌بیند؛ از این روی تلاش می‌کند برجام را احیا کند تا بتواند از این منافع استفاده کند.

بخشی از این منافع هم به بحث قراردا‌های تسلیحاتی و منافعی که روسیه از آن خواهد داشت برمی‌گردد. روسیه به امید اینکه برجام احیا شود و ممنوعیت صادرات تسلیحات به ایران برداشته شود و بتواند به عنوان یکی از شرکای مهم ایران برای صادرات تسلیحات پیش‌قدم شود، تمایل دارد این کار را انجام دهد. شرکت تسلیحاتی دولتی روسیه یعنی شرکت «روس آبارون اکسپرت» که دست‌اندرکار صادرات تسلیحات روسیه است، در همین چندماه گذشته در سال ۲۰۲۱، در حاشیه نمایشگاه هوافضای ماکس ۲۰۲۱ روسیه، از امضای قرارداد تسلیحاتی به ارزش یک میلیارد یورو با ایران خبر داد.

این نشان می‌دهد که روسیه منافع زیادی در صادرات تسلیحات دارد.سرلشکر باقری رئیس ستاد کل نیروهای مسلح نیز در سفر اخیری که به روسیه داشت، به صراحت اعلام کرد که قرارداد خرید تجهیزات نظامی مثل هواپیماهای جنگنده، جت آموزشی، بالگردهای رزمی منعقد شده و درباره اجرایی شدن آن مذاکراتی صورت گرفته است.

وی در نهایت گفت: همه این‌ها نشان می‌دهد که روسیه امروز به این نتیجه رسیده است که احیای برجام هم منافع اقتصادی و تجاری آن را تامین و هم نفود منطقه‌ای این کشور را در خاورمیانه و غرب آسیا ایجاد خواهد کرد و هم از برجام به عنوان یک الگوی عدم اشاعه تسلیحات هسته‌ای استفاده می‌کند برای این‌که از فعالیت‌های هسته‌ای کشورهای دیگر جلوگیری کند و نتوانند به سلاح اتمی دست پیدا کنند. در مجموع موضوع برجام در شرایط فعلی، يکی از موضوعات مهم سیاست خارجه روسیه است و بنا بر دلایلی که گفته شد تلاش می‌کند، بر خلاف گذشته هم از طریق مذاکراتی که با ایران دارد و هم از طریق ترغیب کشورهای اروپایی و آمریکا برای شروع مذاکرات، برجام را احیا کند.