محمد ملکی: رضا اسدی فرد، رئیس مرکز شرکت‌ها و موسسات دانش‌بنیان در نامه‌ای به روسای پارکهای علم و فناوری سراسر کشور، از تغییرات آیین‌نامه ارزیابی دانش‌بنیان‌ها گفته و اعلام کرده است امکان تایید برخی شرکت‌هایی که قبلا در ارزیابی رد شده اند، فراهم شده است. اما همه چیز به این خوبی نیست!
پشت پرده. در نگاه اول، خبر تغییرات در ارزیابی شرکت‌های دانش‌بنیان، خبری مهم و جذاب نیست. اما اگر بدانیم این شرکت‌ها از چه حمایت‌ها و معافیت‌هایی برخوردار هستند و با توجه به شعار سال، روزگار بر وفق مراد این شرکت‌هاست، ورق برمی‌گردد.
ماجرا چیست؟ چند سالی می‌شود «دانش‌بنیان» تبدیل به نامی شده است که در ایران بسیار ذکر می‌شود. از شرکت‌ها گرفته تا تولیدات و محصولات و ایده‌ها و البته سازمان‌ها و نهادهای عریض و طویلی که پای کار آنها آمدند، مثل ستاد اجرایی فرمان امام.
نیاز کشور به رشد علمی و جهش تکنولوژی از یک سو و البته معافیت‌ها و تسهیلات چشمگیر برای شرکت‌های دانش‌بنیان از سوی دیگر کافی‌ست تا دانش‌بنیان شدن، جلب توجه کند. اما نام گذاری شعار سال توسط رهبری، توجهات را فراتر از چیزی که تا کنون بوده است، خواهد برد.
تعریف شرکت دانش‌بنیان. دانش بنیان به شرکت‌هایی گفته می‌شود که بر پایه‌ی دانش و تحقق اهداف علمی و اقتصادی شکل می‌گیرند. این شرکت‌ها برای گسترش اختراع و نوآوری و در حوزه‌ی فناوری‌های برتر مربوطه تشکیل می‌شوند.
در ایران به شرکت یا مؤسسه‌ای که از لحاظ فنی، مالی و سیستمی پارامترهای مورد نظر آیین‌نامه ارزیابی و تشخیص صلاحیت شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان را دارا باشد، دانش‌بنیان گفته می‌شود. موضوع کلی فعالیت این شرکت‌ها، تجاری‌سازی یافته‌های پژوهشی است. اواخر سال 89 بود که قانون حمایت از شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان در ایران به تصویب مجلس رسید و از دوره یازدهم ریاست‌جمهوری معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری متولی ارزیابی و اعطای تأییدیه به شرکت‌های دانش‌بنیان شد.
قانون حمایت از شرکت‌ها و موسسات دانش‌بنیان. اگر شرکتی در ارزیابی‌ها تایید صلاحیت شود، مزایا و امتیازات خاصی را بهره‌مند خواهد شد. از جمله: جلب حمایت سازمان‌های دولتی، معافیت از مالیات و عوارض گمرکی تا 15 سال، کسب وام‌های بانکی بلند مدت و بدون بهره بانکی. و به این‌ها اضافه کنید ممنوعیت خرید کالای خارجی دارای تولید داخل.
همه‌ی این امتیازات، جذابیت ایجاد می‌کند تا شرکت‌ها و نهادها به سمت کسب عنوان دانش‌بنیانی سوق پیدا کنند.
تعداد شرکت‌های دانش بنیان. براساس آمار مرکز شرکت‌های دانش‌بنیان، تا کنون 6632 شرکت دانش‌بنیان تایید شده است. از این میان این 6632 شرکت، شرکت‌ها به سطح‌های مختلفی از جمله نوپا نوع 1 و 2، تولیدی نوع 1 و 2، تولیدی مستعد دانش‌بنیان و نوپا مستعد دانش‌بنیان تقسیم‌بندی شده اند که تعاریف خاص خود را دارند. اینجا تعاریف سطح‌ها را بخوانید.
بر اساس آمار رسمی، 4275 شرکت دانش‌بنیان در آخرین اظهارنامه مالی خود، دارای درآمد عملیاتی هستند و در حوزه فناوری برتر فعالیت دارند. با این آمار و تفاسیر، اکثر شرکت‌های ثبت شده در حوزه شرکت‌های دانش‌بنیان، دارای تولیدات می‌باشند و بخشی از تولیدات آنها دانش‌بنیان است و در سطح فناوری برتر فعالیت دارند.
همه چیز دانش‌بنیان است؟ پاسخ به این پرسش آسان نیست. زیرا اساسا آمار دقیقی از میزان تولیدات، نوع تولیدات، سطح محصولات و دانش بکار رفته در آنها وجود ندارد. اکثر آمارها به درصدبندی و سهم از بازار ختم می‌شود که از قضا دقت لازم را ندارد. به عنوان مثال در مصاحبه‌ای به تاریخ آبان 1399 به قول رییس مرکز توسعه فناوری‌های راهبردی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، 97 درصد داروها و محصولات پزشکی و تجهیزات وابسته در کشور تولید می‌شود. ولی مشخص نیست اگر وابستگی ایران در این حوزه به خارج از کشور، فقط 3 درصد است، چرا هرساله چند مورد تنش دارویی و کمبود در داروهای مختلف در کشور شاهد هستیم..
مو از ماست کشیده نمی‌شود. مشاهدات عینی و بالا و پایین کردن آمارها و البته برخی صحبت‌ها و اظهار نظرهای رسمی نشان می‌دهد ضوابط دانش‌بنیان شدن آنقدرها هم دقیق نیست. هستند شرکت‌هایی که با تکنولوژی‌های چند دهه قبل، ادعای تولید محصولاتی با فناوری نوین دارند و شرکت‌های دیگری که تنها هنرشان، توانایی مونتاژ کردن است اما خود را تولید کننده دانش‌بنیان می‌دانند. از طرف دیگر به دلیل معافیت‌های گمرکی، راه برای واردات کالاهای دیگر به اسم محصولات مرتبط با دانش‌بنیان‌ها نیز باز است.
دانش‌بنیان شدن جذاب است. معافیت‌ها و تسهیلات چشمگیر برای شرکت‌های دانش‌بنیان آنقدر جذاب هستند که شرکت‌ها به بهانه‌های مختلف خود را بین آنها جا بزنند. ضوابط هم دست آنها را باز گذاشته است. شرکتی که فقط در حوزه فن‌آوری برتر فعالیت داشته است، حال آن محصول تولیدی واقعا و در چه حد از فن‌آوری برتر استفاده کرده است، باقی فعالیت‌هایش در چه سطح از دانش است، وارداتی که معافیت‌های گمرکی دارد، در سطح دانش برتر است یا خیر. از طرفی حالا که شعار سال نیز معطوف به دانش‌بنیان هاست، دروازه جدیدی برای تلاش ورود به این حوزه را گشوده است.
چه باید کرد؟ بنظر می‌رسد رصد و سنجش دقیق و مجدد همه‌ی شرکت‌ها و پایش فعالیت‌های آنها اولا تصویر درستی از شرکت‌های دانش‌بنیان واقعی نشان می‌دهد و مانع از آمارسازی‌های کاذب می‌شود تا در پوشش آن، موفقیت‌های کسب نشده را به رخ کشید، دوما کشور را به سمت استفاده درست از تکنولوژی و شکوفایی اقتصادی حاصل از آن سوق می‌دهد.
