فاطمه شمس؛ در اندیشه اسلامی شهر کلیتی است واجد روح که با تقدیر الهی نسبت دارد و سرنوشت آن را تجمیع اخلاق مردمانش رقم میزند. چنین است که در قرآن مدام به عذابهایی که بر شهرها نازل شده اشاره میشود، گویی گناه فراسوی فرد میرود و جز عقاب فردی عقابی ویرانگر دارد، که نه تنها همه اشخاص شهر بلکه سازههای آن را نیز نابود میکند. فهم حدیث نبوی «انی بعثت لاتمم مکارم الاخلاق» می تواند بین شهر آرمانی از دید اسلام و شهر مطلوب در سایر جهان بینی ها پیوند برقرار کند، شهر اسلامی باید تکمیل-کننده مکارم اخلاقی باشد.
اسلام می تواند باعث ارتقاء معنویت در سطح شهر شود و با نکاهی قدسی به عناصر سازنده شهر، بر کیفیت های شهری بیفزاید. چنانکه به گفته جعفرمرتضی العاملی (۱۳۸۸) شهر مطلوب آن است که مامن آرامش و آسایش آدمی باشد و او در آن مایه های خوشبختی خویش و نیز اسبابی را بیابد که برای محقق ساختن اهداف آرمانی اش، وی را یاری رساند و این همان است که آدمی را به سوی این اهداف می کشاند و تمسک او را بدان ها بیشتر می کند. آدمی در یک شهر مطلوب باید برای جان و مال و هر آنچه که به این دو وابسته است، بی گزندی و امنیت بیابد و دارایی خویش را از تلف شدن نگاه دارد و از رهگذر غنای فکری، فرهنگی، تربیتی و اخلاقی به سبب شکوفایی و پیشرفت پایدار دست یابد.
شهر مطلوب اسلامی باید در تمام اجزا ارکان و عناصر متشکله خود مظهر وجود حق تعالی باشد. امنیت، آرامش و آسایش برقرار باشد. در شهر اسلامی، استقرار وجود داشته باشد، استقراری که به فرد فرصت می دهد تا خواسته هایش را بیان دارد و آرزوهایش را متبلور سازد و در راه عملی کردن آن ها گام بردارد و بدین روی از رنج ها و بلایا گزند نبیند. افراد در شهر اسلامی از نظر معیشتی تامین باشند و برای پیشرفت و رشد اقتصادی فرصت یابند. غنای ارزش ها، اصول اخلاقی و ضوابط رفتاری است که دروازه های پیشرفت فکری و علمی را در برابر آدمی می گشاید و محیطی آرام و سرشار از اخلاق و ارزش را برای او فراهم می آورد. ساکنین شهر اسلامی در آن سلامت روحی و روانی بیابند. در آن چیزی بیابند که ایشان را از نظر معنوی و ایمانی غنی سازد یا دست کم به امنیت معنوی و ایمانی دست یابند.
سکولاریسم با تاکید بر اصل گیتی گرایی و جمله مشهور «دین خود را در پستوی خانه به جای بگذارید و سپس به درون اجتماع راه یابید»، رهایی بخشی افراد جامعه از جزمیات یا دگم های دینی به بنا نهادن اصول کنترل گر و هدایت کننده اجتماع بر مبنای مناسبات انسان گرایی و دانش ها و روش های بشری می-پردازد. در تصور سکولاریست ها، شهر ایده آل به مجموعه زیستی ای اطلاق می شود که بسترساز ملاحظات اخلاقی معطوف به سعادت دنیوی انسان باشد. در شهر سکولار نهادها و تشکلات ایدئولوژیک که تکیه بر آموزه¬های ماورایی دارد، جایگاهی ندارند، هر گونه نمایان سازی چنین اعتقادتی در کالبد و سیمای شهر ناپسند است و به طور کلی هیچ جزئی از شهر در سیطره مستقیم یا غیر مستقیم دین قرار ندارد.
از جمله دیگر اصول سکولاریسم بهبود زندگی با توجه به مفاهیم مادی آن می باشد که خود موجب فروکاستن از بسیاری از خصیصه ها و صفات موجود در شهر قدسی شده است، خصیصه هایی از جمله شهر اسلامی، شهر تعالی و کمال، شهر مظهر تجلیات الهی، شهر اندیشه وحدانی، شهر تواضع و افتادگی، شهر ساده زیستی و آخرت گرایی، شهر دوری از نفس اماره، شهر ذکر و تنبه و دوری از غفلت و شهر حقوق برابر و بسیاری دیگر به شهر ایده آل سکولار راهی ندارد.
بنابراین شهر سکولار فاقد اجزا و عناصر مرتبط با ایدئولوژی از جمله عبادتگاه ها، بقعه ها، آرامستان های مشاهیر، کلیساها، کنیسه ها، مساجد، حسینیه ها، موسسات و اندیشکده های مذهبی و امثال آن هاست، عناصری که در ادوار مختلف تاریخی و در زمینه های گوناگون بستر تجلی مکان رویدادهای واجد اهمیتی در شهرها بوده اند و در گذر زمان به مولفه های کلیدی در سازمان فضایی شهرها بدل شده اند. این در حالیست که در شهر ایده آل اسلامی، مکان های واجد چنین عملکردهایی نه تنها به لحاظ ایجاد بستر ارتباط با عالم قدسی، مکان های ذکر، تنبه و یادآوری شهروندان و تجلی بخش وحدت و یکپارچگی مسلمانان، بلکه از بعد معنا نیز فضای انباشت حافظه جمعی و تاریخی شهر اسلامی و ساکنین آن می باشند. جایگاه ویژه و والایی که اسلام برای اعمال ماتاخر از جمله اوقاف، خیریه ها، سازمان های قرض الحسنه و … قائل است، به منظر شهر اسلامی چهره متمایزی در قیاس با شهر دین گرا بخشیده است. نکو داشتن صفات بخشندگی، سازندگی و آبادانی باعث شده تا اقدام به احداث چنین ساختمان¬هایی به صورت یک فرهنگ پسندیده درآید.
فاطمه شمس – پژوهشگر دکتری شهرسازی دانشگاه تربیت مدرس
انتشار یادداشتهای دانشجویی به معنای تأیید تمامی محتوای آن توسط «خبرگزاری دانشجو» نیست و صرفاً منعکس کننده نظرات گروهها و فعالین دانشجویی است.
