در سایه آشفتگی و پراکندگی ائتلاف ناتو در پی آغاز عملیات نظامی روسیه در اوکراین و ناتوانی این ائتلاف در پاسخ به عملیات روسیه و یا هرگونه مداخله نظامی، به نظر می رسد که تحریم‌های اقتصادی بارزترین سلاح غرب برای تحت فشار قرار دادن مسکو باشد. با این حال به نظر می‌رسد که روسیه خود را به خوبی برای این تحریم‌ها آماده کرده و طی سالهای گذشته روابط اقتصادی و راهبردی خود را با قدرت‌هایی همچون ایران و چین در هم تنیده تا تاثیرات اقدامات اقتصادی غرب را محدود کند. تقویت روابط روسیه و چین برای مقابله با محاصره و تحریم‌های اقتصادی غرب در همین چارچوب است.
در همین راستا «ولادیمیر پوتین» رئیس جمهوری روسیه در فوریه سال ۲۰۲۲ به منظور شرکت در افتتاحیه بازی‌های المپیک وارد پکن شد. به نظر می‌رسد که این سفر در راستای تلاش برای خنثی کردن پیامدهای اقدامات اقتصادی غرب علیه مسکو بود؛ اقداماتی که از یک سو به دلیل عملیات نظامی روسیه در اوکراین و از سوی دیگر طبق اهداف قبلی واشنگتن ضد مسکو انجام می‌شود. در همین چارچوب طرف روسی و چینی در سفر پوتین به پکن بر مشارکت استراتژیک دو کشور از طریق امضای توافق نامه‌هایی که بالغ بر ۱۵ عدد بود از جمله قرارداد صادرات گاز روسیه به چین از طریق خط لوله‌های جدید تاکید کردند.
آغاز عصر جدید در روابط بین الملل
در جریان سفر پوتین به پکن، طرف‌های روسی و چینی همچنین از آغاز یک مشارکت استراتژیک عمیق با هدف ایجاد تغییر در نظام جهانی جهت مقابله با نفوذ آمریکا در سراسر دنیا خبر دادند. اعلامیه خبر همکاری استراتژیک چین و روسیه هم‌زمان با آغاز بازی‌های زمستانی المپیک در پکن در اولین دیدار پوتین و «شی جین پینگ» رئیس جمهور چین از زمان آغاز اپیدمی کرونا از دو سال گذشته منتشر شد. بر اساس بیانیه مشترک اجلاس شی جین پینگ و پوتین، اعلام شراکت جدید چین و روسیه آغاز یک عصر جدید در روابط بین الملل است.
در این بیانیه بر حمایت مجدد چین از خواسته‌های امنیتی روسیه به منظور حل و فصل بحران‌های شرق اروپا در ماه‌های اخیر و همکاری پکن با مسکو در مقابله با گسترش ناتو تاکید شده بود. هرچند که در آن زمان در این بیانیه مستقیما به بحران اوکراین اشاره نشد، اما طرف چینی و روسی ائتلاف ناتو را به اتخاذ گزینه جنگ سرد متهم کرده و خواستار پایان دادن به هژمونی آمریکا بر نظام بین الملل شدند.
از طرف دیگر بیانیه مشترک صادر شده از سوی چین و روسیه در جریان سفر ولادیمیر پوتین به پکن، آمریکا را به شعله‌ور کردن اعتراضات در هنگ کنگ و تشویق به جدایی طلبی در تایوان متهم و به تاثیر منفی استراتژی واشنگتن بر صلح و ثبات در منطقه هند و اقیانوس آرام اشاره کرد. در این بیانیه آمده که ایجاد یک ائتلاف نظامی جدید میان آمریکا و انگلیس و استرالیا رقابت تسلیحاتی در منطقه هند و اقیانوس آرام و استفاده از سلاح هسته‌ای در آن را تشدید می‌کند.
دو طرف در این بیانیه همچنین تاکید کردند که روابط جدید پکن و مسکو بر هر اتحاد سیاسی و نظامی در دوران جنگ سرد برتری دارد و مشارکت میان دو کشور حد و مرزی نداشته و شامل سطوح مختلف از جمله انرژی، فضا، تغییرات آب و هوایی، هوش مصنوعی، اینترنت و … است.
این بیانیه همچنین نگرانی چین و روسیه را درباره برنامه‌های واشنگتن و توسعه سامانه دفاع موشکی و استقرار موشک‌های میان‌برد و کوتاه‌برد در منطقه آسیا-اقیانوسیه و اروپا ابراز کرده و از همه قدرت‌های هسته‌ای خواست تا ذهنیت جنگ سرد را کنار گذاشته و وابستگی به زرادخانه هسته‌ای در سیاست‌های امنیتی خود را کاهش دهند.
ائتلاف استراتژیک چین و روسیه در حوزه انرژی
در بیانیه مشترک روسیه و چین دو طرف بر همکاری سیاسی جهت مقابله با تحرکات بدخواهانه واشنگتن تاکید کرده و از یک ائتلاف استراتژیک بی‌سابقه میان پکن و مسکو در زمینه انرژی پرده برداشتند. روسای جمهور چین و روسیه همچنین درباره معاملاتی به ارزش صدها میلیارد دلار در زمینه انرژی به توافق رسیدند که ارزش برخی از آنها ۱۱۷.۵ میلیارد دلار برآورد شده است.
در همین چارچوب شرکت روس‌نفت روسیه قراردادی ۱۰ ساله با شرکت ملی نفت چین برای تامین ۱۰۰ میلیون تن نفت خام امضا کرد. شرکت گازپروم روسیه نیز یک قرارداد ۲۵ ساله برای تحویل سالانه ۱۰ میلیارد متر مکعب گاز از طریق خط لوله گاز سیبری که در سال ۲۰۱۹ راه اندازی شد، با طرف چینی امضا کرد.
قابل ذکر است که روسیه سومین تامین‌کننده گاز چین می‌باشد؛ کشوری که بزرگترین مصرف کننده انرژی در جهان است. چین حدود ۴۳ درصد از گاز مورد نیاز خود شامل ۸۹ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی مایع و ۴۶ میلیارد متر مکعب گاز را وارد می‌کند.
نیاز سالانه گاز چین بیش از ۳۳۱ میلیارد مترمکعب تخمین زده می‌شود و پیش‌بینی می‌گردد که این میزان تا سال ۲۰۳۰ به ۵۲۶ میلیارد متر مکعب افزایش یابد؛ ضمن این که پکن در حال برنامه‌ریزی برای کاهش وابستگی به زغال سنگ به عنوان یکی از منابع اصلی انرژی است. پیش از این در سال ۲۰۱۴ شرکت گازپروم روسیه قراردادی ۳۰ ساله با شرکت ملی نفت چین برای ساخت خط لوله سه هزار کیلومتری سیبری در روسیه و ۵ هزار کیلومتری در چین امضا کرد. این خط در سال ۲۰۱۹ با ظرفیت ۱۰ میلیارد مترمکعب گاز آغاز به کار کرده است.
مناسبات روسیه و چین در بهترین مرحله تاریخی
در حال حاضر چین به بزرگترین شریک روسیه تبدیل شده و تجارت دو جانبه در سال ۲۰۲۱ میان آنها به رکورد جدید ۱۴۷ میلیارد دلاری رسید. در سطح نظامی، پکن و مسکو سال گذشته با تشدید مانورهای نظامی مشترک نقشه راهی برای تعمیق مناسبات نظامی امضا کردند. بر همین اساس بعد از تشدید بحران روسیه و اوکراین و تهدیدهای واشنگتن مبنی بر تحمیل اقدامات تهاجمی اقتصادی جامع علیه مسکو، بسیاری از کارشناسان روابط بین الملل انتظار دارند که پکن کمک‌های اقتصادی زیادی به روسیه ارائه دهد؛ همانطور که در جریان بحران الحاق کریمه به روسیه در سال ۲۰۱۴ پکن اقداماتی از قبیل ارائه سیستم‌های پرداخت جایگزین، اعطای وام به بانک‌ها و شرکت‌های روسی و خرید بیشتر نفت روسیه انجام داد.
به طور کلی تقویت همکاری‌های چین و روسیه نشان می‌دهد دو طرف به این نتیجه رسیده‌اند که هر دو آنها توسط غرب و آمریکا محاصره شده‌اند؛ به ویژه از زمان روی کار آمدن دولت جو بایدن در ایالات متحده که تلاش کرده پکن را در سطح جهانی تضعیف کند. درواقع روسای جمهوری روسیه و چین به این نتیجه رسیده‌اند که بهترین گزینه برای مقابله با این سیاست‌های آمریکا، پشتیبانی آنها از یکدیگر است. در بیانیه مشترکی که در اجلاس اخیر شی جین پینگ و پوتین صادر شد بر حمایت روسیه و چین از یکدیگر در تمامی نقاط اختلاف با واشنگتن و متحدان آن به ویژه درباره مسائل تایوان و اوکراین و گسترش ناتو تاکید شده است.
در همین زمینه روزنامه چینی «گلوبال تایمز» در گزارشی اعلام کرد که تعمیق مناسبات نزدیک چین و روسیه آخرین خط دفاعی برای حفاظت از نظام جهانی است و حتی شاید ایجاد یک نظام بین‌المللی جدید را به دنبال داشته باشد که صراحتا در مخالفت با چشم‌انداز آمریکا و غرب است.
چین و روسیه در مسیر چند قطبی کردن جهان
برخی گزارش‌ها حاکی از آن است که حجم مبادلات تجاری چین و روسیه به میزان قابل توجهی افزایش یافته و به ۱۴۶ میلیارد دلار رسیده است و در بیانیه مشترک روسای جمهور دو طرف تاکید شده که روابط میان آنها فراتر از همکاری‌های استراتژیک است. «وانگ یی» وزیر امور خارجه چین نیز تاکید کرد که دوستی چین و روسیه مانند سنگ محکم است و یک چشم انداز گسترده همکاری میان چین و روسیه وجود دارد. ظاهراً دو طرف توافق کردند که در صورت محاصره یا تحریم روسیه از جانب آمریکا و غرب، چین همه محصولاتی که مسکو پیش از این به اروپا صادر می‌کرد را خریداری کند.
در جریان سفر پوتین به پکن وزیر امور خارجه چین اعلام کرد که این کشور ظرفیت خرید مقادیر بالای گاز از روسیه را دارد و بازار چین عرصه مناسبی برای واردات روسیه خواهد بود.
چالش‌های پیش روی همکاری پکن و مسکو
اما سوال مهمی که کارشناسان امور بین‌الملل مطرح می‌کنند این است که آیا همکاری چین و روسیه می‌تواند به یک ائتلاف بزرگ تبدیل شود و یا موانعی در این مسیر وجود دارد. برخی کارشناسان معتقدند که روابط پکن و مسکو در همه سطوح در حال توسعه است و این مناسبات صرفاً به مبادلات تجاری محدود نشده و به ابعاد سیاسی نیز رسیده است.
به همین دلیل به نظر می‌رسد که چین و روسیه هردو اعتقاد دارند که اگر یکی از آن حذف شود دیگری نیز حذف خواهد شد؛ بنابراین آنها موظف هستند که متحد استراتژیک هم باشد. سپس با تقویت روابط مثلث روسیه و چین و ایران که هند و پاکستان نیز به آن ملحق خواهند شد، معادلات جهان در سطح اقتصادی و انسانی و سیاسی با نقش آفرینی روسیه تغییر خواهد کرد.
اما از طرف دیگر طبق ارزیابی کارشناسان و تحلیلگران امور بین الملل ممکن است این مشارکت و همکاری عمیق چین و روسیه با موانعی روبرو شود.
پرواضح است که شراکت چین و روسیه نشان دهنده عزم دو کشور برای مقابله با آمریکاست. بنابراین تعجبی ندارد که ایالات متحده نسبت به این روابط پکن و مسکو ملاحظاتی داشته باشد؛ زیرا آن را چالشی جدی برای تسلط خود بر نظام جهانی می‌بیند. در همین راستا آمریکا در اولین واکنش به اجلاس مشترک چین و روسیه به پکن هشدار داد که وقوع یک درگیری بی ثبات کننده در اروپا به منافع چین در کل جهان آسیب می‌رساند.
به همین دلیل بود که در بیانیه مشترک پکن و مسکو اشاره مستقیمی به بحران اوکراین نشد و این مسئله نشان می‌دهد که چین همچنان به دنبال آن است که در موضع دشمنی با غرب قرار نگیرد. در همین راستا بسیاری از ناظران به وجود محدودیت‌ها و چالش‌هایی در همکاری چین و روسیه اشاره می‌کنند که مانع از توسعه واقعی شراکت دو طرف در آینده می‌شود. هر چند که روابط کنونی میان پکن و مسکو در طول قرن گذشته به بهترین سطح خود رسیده است اما هنوز چالش‌ها و اختلافاتی میان دو طرف وجود دارد.
در حوزه انرژی نیز با وجود همکاری کامل میان پکن و مسکو بسیاری از ناظران معتقدند که چشم اندازهای دوطرف در این زمینه با واقعیت‌های میدانی تطابق ندارد. به عنوان مثال انتقال گاز روسیه به چین مستلزم ساخت خطوط لوله جدید در شهرهای چین و همچنین تعهدات واضح و مشخص پکن برای انعقاد قراردادهای بلندمدت است و این مسئله همچنان در محافل دو طرف جای بحث و مناقشه دارد.
بر همین اساس پیش‌بینی می‌شود که در آینده نزدیک همکاری چین و روسیه در مقابله با تهدیدات آمریکا محدود به حمایت «پشت به پشت» و نه جنگیدن «شانه به شانه» در کنار یکدیگر شود. آنچه که این فرضیه را تقویت می‌کند این است که توسعه همکاری چین و روسیه تا حد تشکیل یک ائتلاف نظامی مشابه ناتو بنا به دلایل مختلف که مهمترین آنها فقدان عناصر اتحاد نظامی میان دو کشور است بسیار دشوار می‌باشد و علیرغم تقویت همکاری نظامی میان پکن و مسکو آنها دست کم در آینده نزدیک قادر به تشکیل ائتلافی همانند ناتو نیستند.
در چشم‌انداز جهانی جدید چین و روسیه در موضع مخالفت با بلوک‌های بزرگ در نظام بین الملل هستند؛ همانند شرایطی که در دوره جنگ سرد وجود داشت. بر همین اساس به نظر می‌رسد که مناسبات روسیه و چین در سطح بالایی از هماهنگی استراتژیک و نظامی قرار دارد اما هیچگونه تعهد دفاعی متقابل میان دو طرف دیده نمی‌شود.
اما با وجود این که پکن و مسکو آمادگی ورود به یک ائتلاف نظامی رسمی را ندارند تحت فشار سیاست‌های ناتو وارد روابطی شده‌اند که به آن روابط «شبه اتحادی» گفته می‌شود. به طوری که در این مناسبات هریک از طرفین از دیگری حمایت کرده و اساسا اقدامی که منافع طرف مقابل را به چالش بکشد انجام نمی‌دهد. از طرف دیگر محتوای بیانیه مشترک اخیر چین و روسیه حاکی از امکان گسترش روابط راهبردی میان دو طرف تحت فشار جنگ سردِ تحمیل شده توسط آمریکاست و این روابط شامل یک رابطه نظامی مهم و نه یک اتحاد نظامی کامل می‌شود.
