صنعت پتروشیمی به عنوان صنعتی پیشرو در جلوگیری از خام فروشی منابع زیرزمینی و یکی از ظرفیت‌های عظیم برای ارزآوری قابل توجه بــه کشور محسوب می شود، در سال‌های اخیر و بعد از بدعهدی‌های آمریکا، تحت شـدیدترین تحریم‌های اقتصادی قرار گرفت. برای برون رفت از این شرایط سخت، شرکت‌های دانش‌بنیان و سایر شرکت‌های ایرانی، می‌کوشند در راستای تولید قطعات و تجهیزاتی گام بردارند که ساخت آنها تنها در انحصار چند کشور انگشت شمار و بزرگ دنیا است.
ایـن صنعت که در جنگ اقتصادی تمام عیار آمریکا علیه کشورمان در سال‌های اخیر در خط مقدم قرار داشته و دارد، امروز به نقطه‌ای رسیده است که صادرات این محصولات ارزآوری قابل توجه و میلیاردی را برای کشور رقم زده است و در برخی موارد کشور را از واردات محصولات خارجی بی نیاز کرده است.امروز کارگران، مهندسان،کارکنان و مدیران شرکت‌های پتروشیمی، صدها شرکت دانش‌بنیان و تولیدکنندگان داخلی در این جنگ تمام عیار،موفق شدهاند تجهیزات پیچیده این صنعت را داخلی‌سازی کنند.
خودکفایی ۸۵ درصدی در ساخت تجهیزات صنعت نفت/ بومی‌سازی ۱۲ هزار قلم کالا
امروز ایران به خودکفایی ۸۵ درصدی در ساخت تجهیزات موردنیاز صنعت نفت، گاز و پتروشیمی رسیده است. این خودکفایی تنها در زمینه دستیابی به ساخت و تولید تجهیزات نیست و امروز شرکت‌های داخلی به دانش فنی تولید تجهیزات نیز دست یافته‌اند، به‌طوری که همه مراحل طراحی، مهندسی، ساخت و نصب آنها از سوی متخصصان داخلی انجام می‌شود. این دستاوردها به‌واسطه بخش‌های تحقیق و توسعه در شرکت‌های ایرانی به‌دست آمده است.
در سال‌های اخیر ۱۲ هزار قلم کالا و مواد مصرفی در مناطق نفت‌خیز جنوب ایران بومی‌سازی شده است که از این تعداد ۲۵۰۰ قلم کالای پرمصرف که بخشی از آنها همچون ساخت پمپ‌های درون‌چاهی و ابزارهای نمودارگیری چاه‌های نفت و گاز جزو اقلام راهبردی‌اند، با همکاری دانش‌بنیان‌ها ساخته شدهاند.
نمایشگاه بین المللی نفت، گاز، پالایش و پتروشیمی
ساخت سیمان حفاری فوق سبک، بازطراحی و تولید توربین سولار سنتار با نام ایرانی «تیدا»، تولید فناورانه مته حفاری هفده و نیم اینچ و تلمبه‌های میله‌ای مکشی (SRP)، تولید مواد تعلیق‌شکن و افزایه‌های سیمان حفاری، بومی‌سازی ابزارهای الکترونیکی سنجش فشار و دمای چاه‌ها، پلاگ درون‌چاهی قابل‌برداشت، توسعه نرم‌افزارهای بومی شبیه‌سازی مخزن و مدل‌سازی سیالات مخزن، همچنین اجرای طرح زیست‌محیطی مدیریت پسماند به روش بیولوژیک بخشی از مهم‌ترین دستاوردهای شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان داخلی در صنعت نفت به‌شمار می‌آید.
مرور اخبار این حوزه نشان می‌دهد که شرکت‌های پتروشـیمی چقدر توانستند در این سال‌ها بدون حضور کشورهای غربی، برای اولین بار در دنیا موفق بــه راه اندازی، تولید یا تعمیر قطعات و دستگاه‌های حساس این صنعت شوند. در ادامه نمونه ای از جدیدترین دستاوردهای دانش بنیان ها در تولید تجهیزات مورد نیاز در صنعت نفت را مرور می‌کنیم.
وقتی دانش‌بنیان‌ها کشور را از واردات کاتالیست بی‌نیاز کردند
کاتالیست‌ها یکی از کالاهای استراتژیک و مصرفی در صنایع فولاد و پتروشیمی هستند که در تولید بنزین با اکتان بالا ، ترکیبات پلیمری، آهن و فولاد، اسید سولفوریک، نیتریک، استیک، متانول، آمونیاک،اوره ، فرمالدئید، اکسید اتیلن ، انواع گلایکول‌ها، آروماتیک‌ها ، الکل ها، رزین ها، چسب ها، بسیاری از ترکیبات پلیمری و پلاستیک ها، دامنه وسیعی از محصولات بهداشتی و هیدروژن سلول های سوختی هیدروژن و… کاربرد دارد.محصولی که فناوری تولید آن نیز بسیار پیشرفته بوده و دانش تولید آن در انحصار چند کشور معدود است و با تشدید تحریم‌ها دسترسی به این محصول مهم و حیاتی برای صنایع بزرگ کشور دچار مشکل شده است.
تا اینکه با تلاش مهندسان و دانشمندان ایرانی پس از حدود ۴ سال فراز و فرود، نخستین کاتالیست ایرانی در سال ۱۳۸۷ در واحد آمونیاک یک مجتمع پتروشیمی شیراز بارگذاری شد. و حالا با گذشت چندین سال از این اتفاق همچنان تلاش ها برای بومی سازی و توسعه صنعت کاتالیست ایران ادامه دارد تا حدی که امروز حدود ۳۰ نوع کاتالیست مختلف در کشور تولید می‌شود که علاوه بر خنثی‌سازی تحریم‌ها و تامین نیازهای حیاتی کشور در صنایع فولاد و پتروشیمی صرفه جویی ارزی قابل توجهی را برای کشور به ارمغان آورده است.
بومی‌سازی دو دستگاه تحریمی و کاربردی در استخراج نفت
در شرایط تحریم، واردات و تولید دستگاه‌هایی که برای صنعت نفت و استخراج آن غیرممکن بود. چراکه قطعات مورد نیاز ساخت این دستگاه ها نیز با دو چالش حضور در لیست تحریم‌ها و همچنین نوسان نرخ ارز مواجه بودند. بنابراین امکان تهیه قطعات نو وجود نداشت و قطعات دست دوم به واسطه کشورهای منطقه تهیه می‌شد. تا اینکه یک شرکت دانش بنیان با تکیه بر توان متخصصان ایرانی تا‌کنون موفق شد دو دستگاه مهم و حیاتی در حوزه صنعت نفت را تولید و به بازار عرضه کند.
دستگاه دیسک گردان، نخستین محصول نهایی شده برگرفته از نمونه خارجی است که توسط این شرکت دانش‌بنیان تولید شده است . این دستگاه به ترزیق اسید به چاه‌های نفت مرتبط بوده و در واقع سرعت واکنش سنگ مخزن و اسید را اندازه‌گیری می‌کند. از آنجا که بازدهی چاه‌های نفت به اسید تزریق شده به آن بستگی دارد تولید این دستگاه حائز اهمیت است.
محصول دیگر دستگاه نانو ترازوی کریستال کوارتز یا «QCM» است که در توسعه سنسور(حسگر)ها نقش دارد. اندازه‌گیری چگالی و اندازه‌گیری دانسیته از نمونه کارکردهای این دستگاه هستند که برای کارهای تحقیقاتی شرکت‌ها و سازمان‌های تحقیقاتی، استادان و دانشجویانی که می‌خواهند اندازه‌گیری‌های آنلاین از مواد کاربرد دارد.
داخلی‌سازی آنالایزر گازی لیزری آنلاین اکسیژن
«آنالایزر گازی لیزری آنلاین اکسیژن» یکی از محصولات تولید شده توسط دانش‌بنیان‌هاست که در پایش و کنترل آلودگی هوا نقش دارد. این محصول در تمام صنایع بزرگی را که آلاینده‌های گازی زیست محیطی تولید می‌کنند و یا با گازهای خطرناک در تماس هستند، مانند صنایع نفت، گاز و پتروشیمی کاربرد دارد.
این محصول از لحاظ تکنولوژیکی قابل رقابت با نمونه‌های خارجی بوده و از ویژگی‌های منحصربه فرد آن می توان به بومی‌سازی مطابق با شرایط آب و هوایی ایران، امکان ارائه خدمات نصب و راه اندازی، تعمیر و نگهداری، کالیبراسیون و آموزش، قیمت پایین‌تر نسبت به محصولات مشابه خارجی، امکان جایگزین شدن با برخی از محصولات موجود در صنعت و امکان ارائه محصولات سفارشی اشاره کرد.فرآیند تحقیق و توسعه این محصول به طور کامل در داخل کشور انجام شده است و کپی برداری یا انتقال تکنولوژی از یک محصول خارجی نیست.
آنالایزرهای طراحی شده این شرکت از جدیدترین و پیشرفته ترین تکنولوژی آنالایزرهای گازی بهره می‌برند، بنابراین تولید این آنالایزرها در کشور، علاوه بر تامین نیاز صنعت نفت و دیگر صنایع به محصولی استراتژیک و تحریمی، می تواند وابستگی به خارج را قطع و زمینه مناسبی برای صادرات محصولات با فناوری نوین و های‌تک را فراهم کند.
شکست انحصار آمریکا در تولید سیستم کنترل توربین
«سیستم کامل کنترل توربین» که برای اولین بار در ایران توسط یک شرکت دانش بنیان تولید شده است؛ برای کنترل، راهبری، حفاظت و بهره‌برداری از انواع توربوکمپرسورها، توربوژنراتورها، توربوپمپ‌ها در توان‌های مختلف مورد استفاده و بهره‌برداری قرار می‌گیرد.
از مهم‌ترین ویژگی‌های این دستگاه می‌توان به فرآیند بومی‌سازی شده، قیمت پایین‌تر نسبت به نمونه آمریکایی، گارانتی یکساله عملکرد و گارانتی دو ساله نگهداری در انبار در شرایط استاندارد همچنین ۱۰ سال خدمات پس از فروش و ارائه خدمات فنی- مهندسی و پشتیبانی اشاره کرد.
نمایشگاه بین المللی نفت، گاز، پالایش و پتروشیمی
از آنجا که فقط شرکت جنرال الکتریک در کشور آمریکا صاحب این تکنولوژی است، تولید این محصول در شرکت «پارس پرداز» موجب کاهش وابستگی به خارج همچنین رفع نیازهای استراتژیک کشور شده است. تمام صنایعی که در حوزه‌های تولید برق و بخار و انتقال گاز، میعانات گازی و خطوط لوله فعالیت می‌کنند با تولید این محصول از سیستم کنترل تجهیزات مشابه بی‌نیاز خواهند شد.
بومی‌سازی سامانه کنترل توربین تقویت فشار
«سامانه کنترل توربین تقویت فشار منطبق با تکنولوژی CCC » که در داخل کشور بومی‌سازی شده است در خروجی پالایشگاه‌ها و ایستگاه‌های تقویت فشار گاز از توربوکمپرسورهایی برای تقویت فشار گاز استفاده می‌شود. یکی از سیستم‌های کنترل این گونه توربین‌ها سیستم کنترل CCC است. بنابراین در هر مکانی که نیاز به تقویت و افزایش فشار گاز باشد و از توربوکمپرسورهای گازی استفاده شود، این محصول کارایی دارد. این سیستم مجموعه‌ای از کارت‌های الکترونیکی پردازنده، ارتباطی، ورودی/خروجی، پاور و ایزولاتور و مبدل سیگنال است که سه وظیفه عمده و مهم شامل «کنترل شرایط راه‌اندازی و توقف» و «کنترل شرایط عادی کار» و «کنترل‌های حفاظت و ایمنی»، «مانیتورینگ و ارتباط با سیستم‌های کنترلی بالادست را در توربوکمپرسورها، می‌شود. به دلیل حساسیت کاربردی این سیستم، حفاظت و ایمنی بالا از مواردی بوده که در طراحی این سیستم درنظر گرفته شده است.
تکنولوژی این محصول آمریکایی است که به دلیل تحریم در اختیار کشورمان قرار نمی‌گیرد. بنابراین استفاده از این دستگاه تولید داخل، می‌تواند در ایستادگی در شرایط تحریم اثرگذار باشد. مهم‌ترین مزیت‌های این محصول نسبت به نمونه خارجی ارزان بودن، خدمات پس از فروش و صرفه‌جویی ارزی ناشی از کاهش قیمت است.
نمایشگاه بین المللی نفت، گاز، پالایش و پتروشیمی
ضرورت بومی‌سازی فناوری‌های صنعت نفت
دستاوردهایی که ذکر شده تنها گوشه‌ای از محصولات شرکت‌های دانش‌بنیان در بومی‌سازی تجهیزات مورد نیاز در صنعت نفت، گاز و پتروشیمی است که در چند سال اخیر شاهد آن بودیم. اما باید توجه داشته باشیم که صنعت نفت یکی از گلوگاه‌های حیاتی کشور است که باید فناوری های مرتبط با آن بیشتر از این مورد توجه شرکت‌های داخلی قرار گیرد تا با تلاش و دانش جوانان و متخصصان ایرانی به طور کامل از واردات بی نیاز شود.
رهبر معظم انقلاب نیز در دیدار تولیدکنندگان، کارآفرینان و فعالان اقتصادی به این نکته بسیار مهم اشاره کردند و فرمودند: «ما در این چند سال به صنایع دانش‌بنیان تکیه کردیم؛ بارها و بارها تکرار شده، گفته شده، حمایت شده؛ خب خوب هم بوده، یعنی چند هزار صنعت دانش‌بنیان و بنگاه دانش‌بنیان به وجود آمده، و تلاشهای خوبی در این زمینه انجام گرفته، واحدهای کوچک و متوسّط دانش‌بنیان ایجاد شده؛ آنچه مورد غفلت قرار گرفته این است که ما صنایع بزرگ خودمان را دانش‌بنیان کنیم. به طور مثال صنعت نفت [باید] دانش‌بنیان بشود. ما در زمینه‌ی صنعت نفت دچار عقب‌ماندگی فنّاوری هستیم. برخی از کشورهای منطقه از لحاظ نوع استخراج نفت و فنّاوری‌ای که در این جور جاها به کار میرود از ما خیلی جلوترند؛ ما در این زمینه عقب‌ماندگی داریم.»
