نحوه راستی آزمایی رفع تحریم های ایران

بر اساس مفاد ماده (۷) قانون «اقدام راهبردی برای لغو تحریم ها و صیانت از منافع ملت ایران» و همچنین سیاست قطعی ایران، راستی آزمایی رفع تحریم ها و انتفاع اقتصادی ایران از این محل باید یکی از مطالبات اصلی دستگاه سیاست­ خارجی کشور در هر روند مذاکراتی باشد. راستی آزمایی دارای دو رکن اصلی «دستور العمل نظارت» و «ناظر» است؛ به این صورت که با توجه به شاخص ها و ملاک های موجود و با توجه به اقدامات انجام شده توسط طرفین، یک نهاد ناظر، پایبندی طرفین به مفاد توافق را ارزیابی می کند. در توافق­نامه برجام یک سازوکار نظارتی قوی برای کنترل اقدامات ایران توسط سایر طرفین توافق ایجاد شده بود؛ اما امکان نظارت ایران بر پایبندی طرفین بر تعهداتشان وجود نداشت.

ضرورت و اهداف پژوهش

در توافق­نامه برجام یک سازوکار نظارتی قوی برای کنترل اقدامات ایران توسط سایر طرفین توافق ایجاد شده بود؛ اما امکان نظارت ایران بر پایبندی طرفین بر تعهداتشان وجود نداشت. همچنین به دلیل نبود ضمانت اجرا و ابزار تنبیه در صورت نقض توافق توسط طرفین مقابل ایران، هزینه نقض توافق برای آن ها بسیار ناچیز بود. با توجه به موارد مذکور و تجربه نقض برجام و خروج از آن از سوی آمریکا، ضروری است فرآیندی دقیق برای انجام راستی آزمایی طراحی شود؛ تا ضمن اطمینان از پایبندی اعضای توافق به رفع تحریم ها، مبنایی مستند و قانع کننده برای اقدامات متقابل ایران طبق برجام ایجاد شود. در همین راستا گزارش پیش­رو می­تواند نقش مهمی به عنوان یک دستور العمل جامع در پیشبرد موضوع راستی ­آزمایی ایفا کند.

ارکان اصلی راستی آزمایی

با توجه به ماهیت تعهدات آمریکا و اروپا درباره رفع تحریم ها، در طراحی یک فرآیند منطقی برای انجام راستی آزمایی سه رکن اصلی باید مدنظر قرار بگیرد. این سه رکن عبارتند از::

الف) تدوین یک دستورالعمل جامع، عملیاتی و سنجش ­پذیر: آمریکا و اروپا طبق بندهای «۲۶» تا «۲۹» برجام دارای سه تعهد اصلی درباره رفع تحریم­ ها دارند. این تعهدات شامل رفع تحریم های بخشی و خروج افراد و نهادهای ایرانی از لیست وزارت خزانه داری، عدم اعمال مجدد این تحریم ها در قالب ها و عناوین هسته ای یا غیرهسته ای و خودداری از ایجاد تزاحم در تحقق انتفاع ایران از برجام و عدم تاثیرگذاری منفی بر عادی سازی تجارت و روابط اقتصادی ایران می­شود. بنابراین دستور العمل راستی آزمایی رفع تحریم ها باید بر اساس این تعهدات و به صورت سنجش ­پذیر و عملیاتی طراحی و تدوین شود.

ب ) زمان دار بودن انجام راستی آزمایی و مختصات مرحله اول آن: تعهدات ایران در برجام مجموعه ای از الزامات فنی و فیزیکی است و از این رو کاملا ملموس و رصد پذیر هستند؛ اما تعهدات طرف های مقابل از جنس کاهش ریسک و دستیابی به بهره مندی های ملموس اقتصادی است. به دلیل محدودیت های ایجادشده توسط آمریکا، ریسک تعامل با ایران برای کشورهای دیگر بالا رفته است و کاهش این ریسک امری زمان بر خواهد بود. در نتیجه فعالان اقتصادی تنها در صورتی تصمیم به تجارت با ایران خواهند گرفت که علامت های مثبت را از سوی آمریکا دریافت کنند.

ج ) استمرار در انجام راستی آزمایی به صورت دوره ای و متناوب: با توجه به اینکه آژانس هر سه ماه یک بار درباره نظارت بر فعالیت های هسته ای ایران گزارش تهیه می کند، ایران نیز می تواند به  صورت دوره ای گزارشی درباره ی رفع تحریم ها تهیه کند. به این ترتیب ایران می ­تواند با نظارت و ارزیابی سنجش ­پذیر و مستمر بر رفع تحریم ها، در صورت احیای مجدد برجام حق اعتراض به نقض تعهدات طرفین و به  خصوص آمریکا را داشته باشد. همچنین این امر، شناسایی نقض برجام را نظام مند می­ کند و امکان طرح شکایت مستند و مستدل در کمیسیون مشترک برجام را فراهم می سازد.

شناسایی محورهای راستی آزمایی و ارائه پیشنهادات

در موضوع راستی آزمایی باید حداقل سه محور مهم ذیل مدنظر قرار بگیرد. این سه محور و راهکارهای ارائه شده عبارتند از:

الف) مرجع راستی آزمایی

با توجه به تخصصی بودن مقوله راستی آزمایی پیشنهاد می شود یک نهاد فراقوه ای نظیر شورای عالی امنیت ملی یا هیئت عالی نظارت بر اجرای برجام، متولی و مرجع رسیدگی به این موضوع و تدوین گزارش های دقیق درباره رفع تحریم ها باشد. این گزارش ها باید به  صورت دوره ای در طول دوره اجرای برجام تدوین شود و در اختیار نهادهای تصمیم گیرنده قرار بگیرد. علاوه بر این، نهاد متولی راستی آزمایی در صورت مواجهه با هرگونه نقض متن و روح برجام نیز باید به صورت موردی به تهیه گزارش اقدام کند. این گزارش های مستند باید به  صورت عمومی منتشر و در کمیسیون مشترک برجام نیز طرح شود. گزارش های راستی آزمایی ایران مبنایی برای استمرار پایبندی ایران به توافق یا اقدامات متقابل ایران در قالب کاهش تعهد یا توقف اقدامات خواهد بود.

ب) چک لیست راستی آزمایی رفع تحریم ها و اجازه اجرای مجدد اقدامات ایران بر اساس برجام (اولین مرحله راستی آزمایی)

بازگشت ایران به تعهدات هسته ای، لزوما باید پس از ایفای تعهدات از سوی طرف های برجام (به  طور خاص آمریکا) و راستی آزمایی رفع واقعی تحریم ها باشد. این راستی آزمایی برای بهره مندی اقتصادی (برای ایران) نیازمند یک دوره حداقل سه ماهه است. عدم مراعات قواعدی مشابه این چک لیست نشان دهنده ی عبرت نگرفتن از نقض تعهدات قبلی است که باعث ضربه به منافع اقتصادی ایران در بلندمدت می شود. برای انجام راستی آزمایی چک لیست ذیل پیشنهاد می شود.

• مولفه های رفع واقعی تحریم: رفع واقعی تحریم ها شامل مولفه های بسیاری است که از جمله مهم ترین آن ها، صادرات حداقل ۲ میلیون بشکه نفت و میعانات گازی در روز به صورت معمول و آزادانه و با دسترسی آزادانه ایران به عواید حاصل از آن است. همچنین صدور مجوز موردی برای همه واردکنندگان سابق نفت از ایران و حداقل به  اندازه سقف مقادیر واردات طی ۱۵ سال گذشته از این جمله است.

• مولفه های کاهش ریسک تعامل با اقتصاد ایران: خروج یک باره آمریکا از برجام و وضع مجدد همه تحریم ها، ریسک تعامل با اقتصاد ایران را به شدت بالا برده است. از این  رو، با هدف کاهش این ریسک، علاوه بر مطالبه رفع حقوقی تحریم ها، باید مطالباتی مانند خروج حداکثری اشخاص حقیقی و حقوقی ایران از لیست تحریم و بازنگری اساسی در لیست SDN و فهرست های غیر SDN مطرح شود. همچنین تعهد کتبی کشورهای اطراف برجام در خصوص خودداری نسبت به هرگونه اقدام منفی علیه اشخاص خارجی راغب به تعامل با اقتصاد ایران باید به  عنوان خواسته های اجتناب ناپذیر ایران از دستگاه حاکم بر آمریکا مطرح شوند.

ج) چک لیست راستی آزمایی تداوم انتفاع از رفع تحریم ها و صدور مجوزهای ادواری در راستای استمرار اجرای اقدامات ایران بر اساس برجام (راستی آزمایی های ادواری)

پیشنهاد می شود روند انتفاع اقتصاد ایران از محل رفع تحریم ها توسط مرجع معرفی شده در محور اول به صورت مستمر مورد راستی آزمایی قرار گیرد و گزارش ها هر سه ماه یک بار منتشر شود. همچنین تداوم پایبندی ایران به اقدامات هسته ای، مشروط به تحقق شروط حدود آستانه ای حداقلی در حوزه صادرات نفت، حوزه مالی و بانکی و عادی شدن روابط تجاری و بین المللی بخش های تحریمی اقتصاد ایران باشد. البته این عادی شدن در بخش های مختلف اقتصاد ایران دارای مصادیق مختلفی است. به طور مثال در بخش مالی و بانکی مواردی چون دسترسی آزادانه به سپرده های حاصل از صادرات، دسترسی به وام و امکان تأمین مالی توسعه و امکان استفاده از ریال در روابط خارجی باید راستی آزمایی شود. مرجع راستی آزمایی نیز کسب نظر از فعالان عمده دولتی و غیردولتی هر حوزه نسبت به محورهای بیان شده است.

جمع بندی

با توجه به مفاد قانون «اقدام راهبردی برای لغو تحریم ها و صیانت از منافع ملت ایران» و سیاست قطعی جمهوری اسلامی ایران، راستی آزمایی رفع تحریم ها باید یکی از مطالبات اصلی و اجتناب ناپذیر دستگاه سیاست خارجی کشور باشد. با توجه به تجربه نقض برجام و خروج از آن از سوی آمریکا و دیگر موارد مطرح ضروری است فرآیندی دقیق برای انجام راستی آزمایی طراحی شود. در موضوع راستی آزمایی سه محور مهم مورد بررسی قرار گرفت و پیشنهاداتی نیز ارائه شد. نخست تشکیل نهاد متولی گزارش دهی دوره­ ای و مرجع راستی آزمایی است. محور دوم، چک لیست راستی آزمایی رفع تحریم ها و اجازه اجرای مجدد اقدامات ایران بر اساس برجام طبق مولفه­ های رفع وافعی تحریم­ ها و کاهش ریسک تعامل با اقتصاد ایران است. محور سوم نیز چک لیست راستی آزمایی تداوم انتفاع از رفع تحریم ها و صدور مجوزهای ادواری است.

فرزان قاسمی. مهدی رزم آهنگ