جذب بهینه سرمایه گذاری مستقیم خارجی در ایران

سرمایه گذاری مستقیم خارجی، «سرمایه گذاری مشتمل بر ارتباط طولانی مدت، منافع پایدار و کنترل شرکت خارجی در کشور مقصد» است و از نکات مثبت آن می توان علاوه بر سهیم بودن سرمایه گذار خارجی در ریسک سرمایه گذاری، انتقال دانش، مدیریت و فناوری به کشور میزبان را نیز در نظر گرفت. سرمایه گذاری مستقیم خارجی طی دو دهه اخیر رشد قابل توجهی در دنیا داشته و تلاش هایی برای جذب هرچه بیشتر سرمایه گذاری خارجی در کشورهای درحال توسعه شکل گرفته است، اما نتیجه چنین تلاش هایی در ایران توفیق چندانی نداشته است. موانع جذب و ارائه راهکارهای افزایش میزان سرمایه گذاری مستقیم خارجی و مزایا و فواید آن در ایران تا کنون شناسایی شده است، اما کمتر به مسئله کیفیت سرمایه گذاری مستقیم خارجی در ایران توجه شده است.

کلیدواژه: سرمایه گذاری خارجی، انتقال فناوری، رشد اقتصادی، چین.

ضرورت و اهداف پژوهش

افزایش سرمایه گذاری مستقیم خارجی (FDI)، با رشد و توسعه اقتصادی بسیاری از کشورها در دو دهه اخیر همراه شده و رقابتی را در میان کشورهای جهان برای جذب بیشتر سرمایه گذاری خارجی ایجاد کرده است. FDI یک چرخه فعالیت اقتصادی را ایجاد می کند که ضمن آن انتقال فناوری و تامین مالی خارجی می تواند اتفاق بیفتد. در پژوهش های پیشین کمتر به مسئله کیفیت سرمایه گذاری مستقیم خارجی در ایران و نحوه بیشینه کردن بهره وری از ظرفیت های موجود غفلت شده است. درواقع غالبا پژوهش های انجام شده با مفروض دانستن نفع سرمایه گذاری خارجی برای کشور به دنبال ارائه راهکار برای ایجاد جذابیت و سودآوری برای خارجیان بوده اند و کمتر با لحاظ احتمال آسیب و یا کسب منافع حداقلی از FDI به راهکارهای بیشینه کردن منفعت کشور از طریق ورود سرمایه خارجی پرداخته شده است.این پژوهش در پی پاسخ به این سؤال است که چگونه می توان از سرمایه گذاری مستقیم خارجی در ایران به عنوان ابزار رشد و توسعه اقتصادی استفاده کرد و یا به تعبیر دیگر شرایط و الزامات بهره برداری بهینه از سرمایه گذاری مستقیم خارجی قابل جذب در ایران چیست و چگونه ایجاد می شود.

وضعیت سرمایه گذاری مستقیم خارجی در جهان

سرمایه گذاری مستقیم خارجی (FDI) در چند دوره اخیر رشد قابل توجهی داشته است، به نحوی که در ۴۰سال گذشته نزدیک به ۴۰ برابر شده است. البته بررسی آمارهای یک دهه اخیر پس از بحران مالی و افت اقتصاد جهانی در سال ۲۰۰۸ نشان می دهد مجموع کل FDI سالیانه نتوانسته تاکنون به سقف پیش از بحران مالی برسد. عمده این کاهش، مربوط به سرمایه گذاری جذب شده توسط کشورهای توسعه یافته است که جذب کننده نیمی از کل FDI هستند و عدد مربوط به کشورهای در حال توسعه تقریبا ثابت مانده است. حدود ۷۸ درصد FDI تا سال ۲۰۰۰ توسط کشورهای توسعه یافته جذب شده است. این سهم در سال ۲۰۱۸، به ۶۴/۴ درصد کاهش یافته، اما همچنان جریان سرمایه گذاری مستقیم خارجی تمایل بیشتری به ورود به کشورهای توسعه یافته دارد. در سال های اخیر به ترتیب آمریکا، چین، هنگ کنگ، سنگاپور، نیوزلند، انگلیس، برزیل، استرالیا، اسپانیا و هند بیشترین سرمایه مستقیم خارجی را جذب و ژاپن، چین، فرانسه، هنگ کنگ، آلمان، نیوزلند، کانادا، انگلیس، کره جنوبی و سنگاپور بیشترین سرمایه گذاری مستقیم خارجی را انجام داده اند.. ایران در سال ۲۰۱۸، تنها در حدود ۰/۳ درصد جریان ورودی سرمایه خارجی را جذب کرده است.

آثار سرمایه گذاری مستقیم خارجی برای اقتصاد میزبان

سرمایه گذاری مستقیم خارجی به خودی خود و به تنهایی تاثیری بر رشد اقتصادی ندارد و این بهبود شرایط اقتصاد میزبان و ایجاد ظرفیت های جذب و خلق فناوری است که هم زمان باعث افزایش رشد و جریان سرمایه گذاری مستقیم خارجی می شود. از جمله آثار سرمایه گذاری مستقیم خارجی بر اقتصاد میزبان می توان به تاثیر بر روی بهره وری، تامین سرمایه و ارز، اشتغال و دستمزد، جریان تجارت، ایجاد ثبات اقتصادی، انتقال دانش، مدیریت و فناوری و درنهایت تاثیر بر رشد اقتصادی کشورها اشاره کرد.

تجربه کشورها در بهره گیری از سرمایه گذاری مستقیم خارجی

تجربه مشترک کشورهای آسیای شرقی (مالزی، چین، هنگ کنگ، کره جنوبی و سنگاپور) در زمینه جذب سرمایه گذاری مستقیم خارجی حاکی از آن است که تمامی کشورهای بررسی شده به FDI به عنوان ابزار توسعه و به ویژه انتقال فناوری از خارج نگریسته اند. FDI تنها کانال انتقال فناوری از خارج نیست؛ کره جنوبی از سایر روش های انتقال فناوری ازجمله مهندسی معکوس، خرید لیسانس، استخدام مشاور و متخصص خارجی در کنار تقویت ظرفیت های داخلی بهره برده است. FDI بسیار محدود و گزینشی و در مواردی که تنها راه دستیابی به فناوری بوده استفاده شده و اتکای اصلی دولت کره در رشد صنایع با فناوری پیشرفته بر ایجاد و تقویت ظرفیت های داخلی تحقیق و توسعه بوده است. جهت انتقال فناوری از طریق FDI، به ایجاد ظرفیت و قابلیت جذب فناوری پرداخته اند. آزادسازی ورود سرمایه خارجی در چین و کره جنوبی برخلاف هنگ کنگ، یک فرایند تدریجی و بلندمدت بوده است. علاوه بر جریان ورودی FDI ، جریان خروجی نیز می تواند کانال انتقال فناوری از خارج باشد.

وضعیت جذب سرمایه گذاری مستقیم خارجی در ایران

جذب سرمایه خارجی در ایران منبع محور بوده و به ندرت وارد تولید شده است. عمده سرمایه خارجی در بخش نفت خام وارد شده و به لحاظ روش سرمایه گذاری غالبا به شکل قراردادی است.  مسئله جذب اندک FDI در ایران تحت تاثیر مسائل سیاسی و فضای بین المللی بوده است. در شرایط فعلی عمده انگیزه سرمایه گذاری خارجی در ایران براساس دسترسی به بازار و منابع اولیه ارزان بوده است و  FDI تاثیر مستقیمی بر فعال شدن کانال های مختلف سرریز فناوری در کشور نداشته است. از طرفی سیاست شرکت های خارجی برای بهره مندی از بازار ایران در وهله اول، صادرات کالا و یا اعطای لیسانس بوده است و اساسا کمتر به تولید و سرمایه گذاری در ایران ورود پیدا کرده اند. همچنین در صنعت نفت به دلیل ضعف انتقال فناوری در این حوزه، بر لزوم ایجاد ظرفیت جذب فناوری و حضور فعال نهادهای تنظیم گر برای ایجاد زمینه بهره برداری از ظرفیت های جذب به شکل موثر تاکید می شود.

برای شناخت فضای تدوین توصیه های سیاستی درخصوص سرمایه گذاری خارجی در ایران با تشکیل یک تیم خبره که با شرایط ایران آشنایی کامل داشته و هم تجربه تدوین ماتریس SWOT را داشته اند، نقاط ضعف و قوت، فرصت ها و تهدیدها در این رابطه شناسایی شده اند. از جمله نقاط قوت ایران برای جذب سرمایه، نیاز بازارهای جهانی به منابع کشور به ویژه نفت، گاز و معدن است. یکی از نقاط ضعف، وجود تحریم های گسترده بین المللی است. چرخه صعودی جدید سرمایه گذاری مستقیم خارجی در جهان و وجود منابع مالی و اشتیاق سرمایه گذار خارجی به سرمایه گذاری در اقتصادهای نو ظهور یکی از فرصت ها است. از جمله تهدید ها می توان به ادامه تحریم ها و وجود تصویر مخدوش از کشور نزد محافل سرمایه گذاری جهانی اشاره کرد.

راهکارهای جذب بهینه سرمایه گذاری خارجی در ایران

به منظور جذب بهینه سرمایه گذاری خارجی در ایران پیشنهاد می شود:

• برداشت و درک صحیحی از سرمایه گذاری مستقیم خارجی در میان مدیران و سیاستگذاران کشور ایجاد شود؛ به نحوی که به سرمایه گذاری خارجی به عنوان ابزار انتقال فناوری نگریسته شود و نه ابزاری برای تامین مالی.

• برای بهره گیری از اصلی ترین کارکرد سرمایه گذاری مستقیم خارجی، یعنی انتقال فناوری، ظرفیت های جذب فناوری از خارج ایجاد شود.

• سیاست های گزینشی و تعیین شروط انتقال فناوری در چارچوب سیاست صنعتی و برنامه های آمایش سرزمین با ملاحظه حفظ دستاوردهای شرکت های داخلی در مقابل شرکت های خارجی، تدوین شود.

• با الگوبرداری از کشورهای موفق همچون اتحادیه اروپا، ملاحظات فرا اقتصادی (به ویژه ملاحظات سیاسی و امنیتی) درخصوص سرمایه گذاری خارجی جدی گرفته شوند.

جمع بندی

متاسفانه در ایران شرایط بهره برداری کافی از میزان اندک جذب جریان ورودی سرمایه خارجی در جهت توسعه اقتصادی کشور وجود ندارد. اگرچه محیط نامناسب کسب وکار و تحریم های بین المللی از اقبال سرمایه گذار خارجی به سرمایه گذاری در کشور کاسته است، اما زمینه استفاده مناسب از همان میزان اندک سرمایه خارجی ورودی نیز فراهم نشده است. از مهم ترین دلایل این مشکل می توان به برداشت و درک نادرست مدیران و سیاستگذاران کشور از سرمایه گذاری مستقیم خارجی و نبود ظرفیت های جذب و انتقال صحیح و کامل فناوری از این طریق اشاره کرد. در این پژوهش پیشنهاداتی برای جذب سرمایه خارجی در ایران ارائه شده است که از جمله آن می توان به «تدوین سیاست های گزینشی و تعیین شروط انتقال فناوری در چارچوب سیاست صنعتی و برنامه های آمایش سرزمین با ملاحظه حفظ دستاوردهای شرکت های داخلی در مقابل شرکت ها خارجی» اشاره کرد.

این مطالعه در مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی توسط مریم احمدیان و محمدصادق صارمی در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.