پناهجویی؛ سفری به مقصد ناامیدی

روز گذشته ۱۲ جسد یخ‌زده در مرز ترکیه پیدا شد. به گفته مقامات این کشور، آنها اجساد مربوط به پناهجویانی بودند که از شدت سرما جان خود را از دست داده بودند. گفته می‌شود این افراد هیچ وسیله‌ای به همراه نداشته و حتی لباس گرم نیز به تن نداشتند. اما بحران پناهجویان در حدی وخیم است که این خبر در میان انبوهی از تصاویر قایق‌های واژگون شده، اجساد به ساحل رسیده، اردوگاه‌های پوشیده از کاه و صف‌های طولانی برای دریافت غذای ناچیز تقریبا دیگر دیده نمی‌شود. در این گزارش سعی داریم نگاه عمیق‌تری نسبت به مسئله پناهندگی و پناهجویی داشته باشیم و این مسئله را از جنبه‌های گوناگون زیر ذره‌بین قرار دهیم.

پناهجو کیست و چه تفاوتی با پناهنده و مهاجر دارد؟

پناهجو، پناهنده و مهاجر در فرهنگ عامه و حتی در رسانه بسیاری از اوقات به جای یکدیگر به کار می‌روند. اما آیا این سه واژه هم معنا هستند؟ و آیا این تفاوت معنا مهم است؟

پاسخ این است که بله. مهم‌ترین تفاوت «پناهجو و پناهنده» با مهاجر در «انتخاب» آن‌ها است. در واقع مهاجر کسی است که خود، رفتن را انتخاب می‌کند، اما پناهنده یا پناهجو مجبور است وطن خود را ترک کند. به گفته دفتر کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد پناهندگان افرادی هستند که از درگیری مسلحانه یا آزار و شکنجه فرار می‌کنند و اگر درخواست پناهندگی آن‌ها پذیرفته نشود، برای آنان عواقب بالقوه مرگباری خواهد داشت.

از سوی دیگر، مهاجران به دلایل اقتصادی یا تحصیلی کشور خود را ترک می‌کنند. آن‌ها برای سفر خود برنامه‌ریزی می‌کنند و بسیاری به وطن خود بازمی‌گردند. این در حالی است که پناهندگان و پناهجویان از چنین امکاناتی محروم اند.

تفاوت اصلی «پناهنده» و «پناهجو» نیز در پذیرش درخواست پناهندگی است. در واقع شخص به محض بیرون رانده شدن از وطن خود پناهجو است و به واسطه پذیرفته شدن درخواست پناهندگی به «پناهنده» تبدیل می‌شود.

پناهندگان در قوانین بین‌المللی حمایت می‌شوند. کنوانسیون ۱۹۵۱ پناهندگان و پروتکل ۱۹۶۷ آن سنگ‌بنای حمایت از پناهندگان هستند. یکی از اساسی‌ترین حقوق پناهندگان این است که نباید اخراج شوند یا به موقعیت‌هایی بازگردانده شوند که زندگی و آزادی آن‌ها در خطر باشد. حقوق اولیه پناهندگان باید رعایت شود و باید در عزت و امنیت زندگی کنند.

مردمی که در سال‌های اخیر با قایق به یونان، ایتالیا و کشور‌های دیگر وارد می‌شوند کدام اند؟ پناهجو یا مهاجر؟

در واقع این افراد می‌توانند از هر دو گروه باشند. اکثریت آن‌ها از کشور‌های جنگ‌زده می‌آیند و اصطلاح پناهجو در مورد آن‌ها صدق می‌کند. اما برخی دیگر مهاجر هستند و، چون به صورت غیرقانونی می‌خواهند به مرز کشور دیگری وارد شوند «مهاجر غیرقانونی» نامیده می‌شوند.

تشخیص پناهجو از مهاجر غیرقانونی کار نسبتا دشواری است، اما با این حال سازمان ملل از مردم خواسته است در انتخاب کلمات خود دقت کنند؛ چرا که کلمات معنای ضمنی دارند. پناهجویان از جنگ یا خطرات دیگری که آنان را تهدید می‌کند فرار می‌کنند و استفاده از اصطلاح «مهاجر غیرقانونی» آنان را از آنچه هستند نیز در برابر قانون ضعیف‌تر می‌کند.

کشور‌های ترانزیت یا گذرگاه‌های اصلی پناهجویان کدام اند؟

کشور‌های «ترانزیت» کشور‌هایی هستند که مهاجران در مسیر رسیدن به مقصد از آن‌ها عبور می‌کنند. با این حال، بسیاری از پناهجویان هنگام شروع سفر، مقصد مشخصی ندارند. بر اساس داده‌های آژانس مرزی اتحادیه اروپا مسیر‌های اصلی گذر پناهندگان بدین صورت است:

مدیترانه مرکزی: پناهجویانی که تلاش می‌کنند از لیبی و تونس خود را به اتحادیه اروپا برسانند، از مدیترانه مرکزی عبور می‌کنند و امیدوارند که به ایتالیا یا مالت برسند. از ژانویه تا اکتبر سال گذشته میلادی، تقریبا ۵۵ هزار پناهجو به طور منظم از طریق مدیترانه مرکزی وارد حریم اتحادیه اروپا شده اند. بزرگ‌ترین گروه، اتباع تونسی بودند و شهروندان بنگلادش و مصری در رتبه‌های بعدی قرار می‌گیرند.

از سوی دیگر لیبی نیز به یک کشور ترانزیت برای پناهجویان بسیاری از کشور‌های آفریقایی و حتی برخی از کشور‌های آسیایی تبدیل شده است. بی‌ثباتی سیاسی کشور فضا را به سوی گسترش شبکه‌های قاچاق انسان سوق داده است. بسیاری از پناهجویان در لیبی مورد اخاذی و آزار قرار می‌گیرند. اتحادیه اروپا و ایتالیا از گارد ساحلی لیبی حمایت می‌کنند. گفته می‌شود این گارد به طور منظم قایق‌های پناهجویان را در دریای مدیترانه رهگیری کرده و باز می‌گرداند.

مدیترانه شرقی: مسیر مدیترانه شرقی از ترکیه به یونان منتهی می‌شود. به گفته آژانس مرزی اتحادیه اروپا، این مسیر بیشترین تعداد ورود را در سال ۲۰۱۵ داشته است. در این سال ۸۸۵ هزار نفر که اکثر آن‌ها پناهجویان سوری بودند از این مسیر برای رسیدن به اتحادیه اروپا استفاده کردند. از ابتدای سال ۲۰۲۱ نیز بیش از ۱۵ هزار نفر از این مسیر وارد شده اند که بیشتر آن‌ها اتباع سوریه هستند.

کاهش شدید ورودی‌ها در این مسیر احتمالاً تا حدی به دلیل توافق بحث‌برانگیز اتحادیه اروپا و ترکیه است. این توافق که از سوی سازمان‌های غیردولتی ترکیه بسیار مورد انتقاد قرار گرفته است، اساساً سواحل دریای اژه را مسدود کرد. اما یونان همچنین به عقب راندن مهاجران و پناهندگان در دریای اژه – دریای بین یونان و ترکیه – متهم است.

مدیترانه غربی و آتلانتیک: اسپانیا از جمله کشور‌های اروپایی است که بیشترین تعداد پناهجویان و پناهندگان را به خود دیده است. دو گذرگاه دریایی وجود دارد که پناهجویان می‌توانند برای رسیدن به اسپانیا از آن عبور کنند: «مدیترانه غربی» که از شرق مراکش تا سرزمین اصلی اسپانیا است و «اقیانوس اطلس» که از غرب مراکش و دیگر کشور‌های شمال غربی آفریقا تا جزایر قناری است.

آژانس اطلاعات مرزی تا سال ۲۰۲۱ حدود ۳۳ هزار گذرگاه را در این مسیر‌ها شناسایی کرده است. گفته می‌شود نزدیک به ۱۶ هزار گذرگاه در غرب مدیترانه و نزدیک به همین تعداد گذرگاه در اقیانوس اطلس وجود دارد.

اروپای شرقی: این مسیر در ماه‌های اخیر توجه زیادی را به خود جلب کرده است، زیرا هزاران پناهجو در مرز بین بلاروس و کشور‌های شرقی اتحادیه اروپا به ویژه لهستان در بحبوحه تنش فزاینده بین اتحادیه اروپا و رئیس جمهور بلاروس، گیر افتاده اند.

طبق آمار، از ژانویه تا اکتبر، نزدیک به ۶ هزار و ۶۰۰ تلاش برای عبور غیرقانونی از مرز اتحادیه اروپا به ویژه از بلاروس به ثبت رسیده است. بیش از نیمی از پناهجویان ثبت شده عراقی و پس از آن افغان ها، سوری‌ها و کنگو‌ها بودند.

سفری به مقصد ناامیدی

از بحران پناهجویان که این سال‌ها اروپا با آن دست به گریبان است به عنوان «بزرگترین بحران پناهجویان در اروپا از زمان جنگ جهانی دوم» یاد می‌شود. اگرچه تعداد پناهجویان از سال ۲۰۱۸ رو به کاهش گذاشته است، اما این سفر‌ها مثل همیشه خطرناک است. در سال ۲۰۱۸ دو هزار و ۲۷۵ نفر تنها در دریای مدیترانه جان خود را از دست دادند. موارد متعددی وجود دارد که نشان می‌دهد افراد پیش از اخذ مجوز روز‌های زیادی در دریا نگه داشته شده اند و این در حالی است که بسیاری از پناهجویان شدیدا بیمار بوده یا وضعیت روحی مناسبی نداشته اند. گفته می‌شود گارد ساحلی لیبی عملیات نظامی خود را تشدید کرده و در نتیجه ۸۵ درصد افرادی که توسط این گارد رهگیری شده بودند، بازداشت شده و در شرایطی نگه داشته شدند که بیماری بین افراد شیوع پیدا کرده بود و غذای چندانی برای خوردن پیدا نمی‌شد.

به طور کلی آمار‌ها نشان می‌دهد اگرچه تعداد کلی مرگ‌ومیر در مدیترانه کاهش یافته است، اما نرخ آن به ازای هر پناهجو افزایش یافته است. به بیان بهتر، در مورد عبور از لیبی به اروپا، این میزان از یک مرگ به ازای هر ۳۸ ورود در سال ۲۰۱۷ به یک مرگ به ازای هر ۱۴ ورود در سال گذشته افزایش یافته است.

گفتنی است در حالی که علل ریشه‌ای پناهندگی به قوت خود باقی است، کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل از کشور‌ها خواسته است دستگیری و بازگرداندن هزاران نفر به کشور‌های همسایه را بدون فرآیند ارزیابی فردی متوقف کند.

 چشم انداز کمیساریای عالی پناهندگان تا چه اندازه می‌تواند محقق شود؟

جف کریسپ، پژوهشگر مطالعات پناهندگان و همچنین مدیر سیاست و تحقیقات کمیسیون جهانی مهاجرت در این خصوص می‌گوید در این زمینه باید ابهامات جدی مطرح شود. پیمان جهانی پناهندگان محدودیت‌های مهمی دارد. اول آنکه غیر الزام‌آور است و هیچ گونه تعهد خاص یا قابل اندازه‌گیری برای کشور‌هایی که آن را امضا کرده اند به همراه نمی‌آورد. این پیمان در مورد اصول اساسی حفاظتی مثل حق پناهندگی و مفهوم عدم بازگشت بسیار محتاط است.

در ادامه مقاله نوشته شده است که شواهد نشان می‌دهد دولت‌ها به طور فزاینده‌ای در مورد زیر پا گذاشتن هنجار‌های بین‌المللی در خصوص حقوق پناهجویان احساس آزادی می‌کنند. جلوگیری از ورود پناهجویان به کشور خود و بازگرداندن آن‌ها تبدیل به یک رویه رایج شده است.

از سوی دیگر پژوهشی که سال ۲۰۱۶ در دانشگاه وین انجام گرفته نشان می‌دهد جدا از مقابله با ورود پناهجویان، رسانه‌های غرب نیز نقش موثری را از جهت منفی در این خصوص ایفا کرده اند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد روایت‌های مبنی بر اینکه پناهجویان نوعی تهدید برای امنیت و اقتصاد کشور هستند بیش از بقیه تبلیغ می‌شوند. از سوی دیگر، نگاه انسانی به پناهجویان و در نظر گرفتن پیشینه آن‌ها تا حد کمتری در رسانه جریان اصلی غرب مطرح می‌شود.

از دیدگاه کریسپ «هرگز دوره‌ای تاریک‌تر از این برای پناهندگان وجود نداشته است»؛ چرا که این روزها شورای امنیت سازمان ملل بسیار ناکارآمد شده و کشور‌های ثروتمند مفاهیمی مانند همکاری بین‌المللی را به شدت به چالش می‌کشند.

زهرا نجفی