بررسی عملکرد تحصیلی دانش آموزان مدارس در ایران، چالش ها و مسائل آموزش و پرورش کشور و ارائه پیشنهادهای سیاستی در این حوزه
نظام آموزشی کشور به دو بخش مدرسه و سازمان مدیریتی نظام آموزشی تقسیم شده است. هدف غایی مدرسه، آموزش و تربیت باکیفیت کودکان و نوجوانان است؛ به طوری که ضمن رشد همه جانبه، بتوانند در آستانه بزرگسالی به طور عادلانه به موقعیت های اجتماعی و شغلی دست یابند. به بیان دیگر هدف مدرسه ارائه آموزش با کیفیت به همه دانش آموزان است. بنابراین ملاک ارزیابی مدرسه خروجی های آموزشی، تربیتی و اجتماعی آن است و ملاک ارزیابی سازمان بزرگ مدیریت آموزش و پرورش نیز فراهم نمودن نیازهای مدرسه است. با این حال در سال های اخیر عملکرد کیفی این نظام مورد نقدهای جدی بوده است.
ضرورت و اهداف پژوهش
خروجی های کیفی نظام آموزشی در سال های اخیر زیر ذره بین نقادی رسانه ها و جامعه قرار گرفته است. نتایج امتحانات نهایی و عملکرد دانش آموزان ایرانی در مطالعات بین المللی نشان دهنده روند تهی شدن نظام آموزشی است. دولت توانسته است در اکثر نقاط دور و نزدیک کشور مدارس گوناگون بسازد و پوشش دوره ابتدایی را به ۹۸ درصد و بالاتر از آن برساند؛ با این حال به گواه آمارها ۷۰ درصد دانش آموزان عملکرد آموزشی پایین تر از متوسط دارند. بی شک این شکاف میان خروجی کمیت و کیفیت در آموزش و پرورش نشانگر بحرانی رو به رشد است. از این رو در این پژوهش به بررسی عملکرد تحصیلی دانش آموزان مدارس در ایران و چالش ها و مسائل آموزش و پرورش کشور و ارائه پیشنهادهای سیاستی در این حوزه پرداخته شده است.
بررسی عملکرد تحصیلی دانش آموزان مدارس در ایران
شاخص ها و اطلاعات گوناگونی در رابطه با خروجی های عملکردی آموزش و پرورش وجود دارد. این گزارش برای حفظ اختصار و حسب اولویت ها، صرفا به عملکرد کیفی دانش آموزان ایرانی در آزمون های استاندارد بین المللی و همچنین آمار مربوط به موفقیت در دریافت مدرک دیپلم پرداخته است. استانداردترین آمار عملکردی دانش آموزان ایرانی مربوط به آزمون های نهایی دوره دوم دبیرستان، مطالعه بین المللی تیمز (سنجش علوم و ریاضی کلاس چهارم و هشتم) و مطالعه ی بین المللی پرلز (سنجش سواد خواندن کلاس چهارم) است.
عملکرد دانش آموزان در آزمون های نهایی سال ۱۴۰۳
در آزمون های نهایی ۱۴۰۳ میانگین نمرات نهایی سه پایه دبیرستان در سه رشته ریاضی، تجربی و معارف بین ۱۱ تا ۱۲ و در علوم انسانی حدود ۹ بوده است. همچنین همین نمرات نشان می دهد که اختلاف قابل توجهی میان استان های مختلف کشور در این زمینه وجود دارد. سیستان و بلوچستان با میانگین نمره ۷.۵ فاصله ای معنادار با سایر نقاط کشور دارد. همچنین میانگین عملکرد دانش آموزان در استان های مرزنشین غرب و جنوب کشور کمتر از ۱۰ است. در نهایت این عملکرد کیفی پایین باعث شده است در ۱۰ استان کشور، ۳۰ درصد جمعیت ۱۸ تا ۲۴ سال نتواند مدرک دیپلم دریافت کنند.
عملکرد دانش آموزان در مطالعات بین المللی
علاوه بر این، آزمون تیمز ۲۰۲۳ و پرلز ۲۰۲۱ نشان می دهد، از هر ۱۰ دانش آموز ایرانی ۴ دانش آموز به حداقل سطح یادگیری در خواندن، ریاضی و علوم نیز دست پیدا نکرده اند و عملکردی بسیار ضعیف دارند. همچنین از هر ۱۰ دانش آموزان ۷ نفر به حداقل های یادگیری دست پیدا نمی کنند. سنجش استاندارد و تطبیقی عملکرد تحصیلی دانش آموزان کشور در مجموع حکایت از رشد کمی بدون کیفیت دارد. طبیعی است زمانی که ۷۰ درصد دانش آموزان یک کشور نتایجی پایین تر از نرمال دارند، سخن گفتن از نابرابری بی معناست. در واقع این آمار نشان از فقر مفرط یادگیری در کشور دارد که ناشی از گسترده شدن فقر و همچنین کیفیت پایین آموزش در عموم مدارس کشور است.
چالش ها و مسائل آموزش و پرورش کشور
مرور یافته ها و آمار ارائه شده حاکی از آن است که علی رغم وجود کالبد مدرسه در جای جای ایران، کاستی درونی، اساس عملکرد مدرسه را با چالش مواجه کرده است. در ادامه به برخی از این مسائل اشاره شده است.
در زمینه تامین نیازهای مدرسه
کاهش ۵۰ درصدی سهم بودجه آموزش و پرورش در ۳۰ سال گذشته: سهم آموزش و پرورش از بودجه کشور در مقایسه با دهه هفتاد، از ۲۰ درصد به کمتر از ۱۰ درصد کاهش یافته است.
استخدام ۴۰% درصد معلمان بدون گزینش: براساس آخرین آمار، از ۷۵۰ هزار معلم جذب شده در ۱۴ سال گذشته نزدیک به ۳۰۰ هزار نفر بدون گزینش و آموزش لازم جذب مدارس شده اند.
فراهم نشدن آموزش حداقلی برای ۶۹% درصد معلمان: در ۱۴ سال گذشته تنها یک سوم از معلم های جذب شده آموزش های لازم در حوزه ی معلمی را دریافت کرده اند.
%۶۰ درصد دانش آموزان فاقد آموزش پیش دبستان: یکی از مهم ترین راهکارهای کاهش افت تحصیلی و نابرابری میان طبقات آموزشی، گسترده ساختن آموزش پیش دبستانی است. سرمایه گذاری دولت در سال های گذشته در این زمینه کمتر از ۲۰۰ میلیارد تومان بوده است.
رایج بودن شیوه های سنتی آموزش در مدرسه: عدم سیاست گذاری درست در حوزه برنامه درسی و مدیریت مدرسه باعث شده است شیوه های سنتی آموزش در مدرسه رایج باشد و مدیران و معاونان مدرسه نیز بیشتر به تدارکاتچی تبدیل شوند.
کم بودن زمان آموزشی در کشور به نسبت سایر کشورهای دیگر: زمان آموزش ابتدایی با احتساب تعطیلی های غیرمترقبه کمتر از ۶۰۰ ساعت در سال است. در حالی که استاندارد این رقم در دنیا ۹۰۰ تا ۱۰۰۰ ساعت است. مدارس ایران نیاز به اضافه شدن حداقل ۳۰ روز اضافی آموزش دارند تا این شکاف پر شود.
در زمینه مدیریت کلان سازمانی آموزش و پرورش
ساختار قدیمی وزارتخانه و عدم ارتباط ارگانیک بخش های مسئول در تربیت معلمان، آموزش دانش آموزان و برنامه درسی؛
ظرفیت محدود برای حضور نیروهای نخبه و جوان در سطوح مدیریتی و برنامه ریزی وزارتخانه؛
مشارکت محدود استان ها، مناطق و مدارس در تصمیمات و تمرکزگرایی شدید در برنامه ریزی و مدیریت؛
ساختار صلب آموزش متوسطه و عدم آمادگی آموزش و پرورش برای پاسخ به نیازهای جدید؛
فقدان شفافیت و نظام پایش و ارزیابی موثر سازمانی.
پیشنهادهای سیاستی
با توجه به مسائل و مشکلات پیش روی آموزش و پرورش راهکارهای کوتاه مدت و میان مدت زیر جهت حل این مسائل ارائه شده است.
افزایش پلکانی بودجه آموزش و پرورش کشور با محوریت توسعه حرفه ای معلمان، توسعه دوره پیش دبستانی رایگان و گسترده ساختن موقعیت های موثر یادگیری؛
تهیه طرحی جامع برای آموزش حین خدمت معلمان با استفاده از روش مشاوره و راهبری معلم با معلم؛
گسترش دوره پیش دبستانی رایگان در مناطق فقیر و دو زبانه کشور با همکاری معاونت روستایی ریاست جمهوری و وزارت رفاه؛
تقویت ستاد وزارت آموزش و پرورش با جذب نیروهای نخبه و متخصص در حوزه های مرتبط؛
برنامه ریزی برای آموزش مهاجرین تازه وارد در فضایی خارج از مدارس و با کمک گرفتن از نهادهای مردمی و کمک های بین المللی؛
اضافه شدن ۳۰ روز به تقویم آموزشی مدارس ابتدایی و متوسطه اول با بازگشت پنجشنبه ها.
جمع بندی
در حال حاضر نتایج امتحانات نهایی و عملکرد دانش آموزان ایرانی در مطالعات بین المللی نشان دهنده روند تهی شدن نظام آموزشی است. در آزمون های نهایی ۱۴۰۳ میانگین نمرات نهایی سه پایه دبیرستان در سه رشته ریاضی، تجربی و معارف بین ۱۱ تا ۱۲ و در علوم انسانی حدود ۹ بوده است. این آمار نشان از فقر مفرط یادگیری در کشور دارد که ناشی از گسترده شدن فقر و همچنین کیفیت پایین آموزش در عموم مدارس کشور است. با توجه به مسائل و مشکلات پیش روی آموزش و پرورش راهکارهایی همچون افزایش بودجه آموزش و پرورش کشور با محوریت توسعه حرفه ای معلمان، گسترش دوره پیش دبستانی رایگان در همه مناطق و تهیه طرحی جامع برای آموزش حین خدمت معلمان پیشنهاد می شود.
