پیاده‌روی اربعین به‌عنوان بزرگ‌ترین گردهمایی مذهبی سالانه جهان، پدیده‌ای فراتر از یک آیین دینی است که ابعاد اعتقادی، سیاسی و بین‌المللی آن نظام جهانی را تحت تأثیر قرار داده است. بر اساس منابع علمی داخلی و بین‌المللی، اهمیت آن را می‌توان در محورهای زیر تحلیل کرد:
۱. اهمیت اعتقادی و مذهبی
– بازآفرینی سنت تاریخی: این آیین ریشه در سیره جابر بن عبدالله انصاری (اولین زائر امام حسین در سال ۶۱ هجری) دارد و توسط عالمانی مانند شیخ میرزا حسین نوری در قرن چهاردهم احیا شد. این پیاده‌روی نماد تجدید بیعت با آرمان‌های عاشورا شامل عدالت‌خواهی، ظلم‌ستیزی و ایثار است .
– وحدت‌بخشی فرامذهبی: با حضور شیعیان، اهل سنت، مسیحیان، ایزدیان و پیروان دیگر ادیان، این مراسم به الگوی همزیستی دینی تبدیل شده است. گزارش‌ها تأکید می‌کنند که این آیین **فراتر از مرزهای فرقه‌ای، “انسانی‌ترین رویداد جهان” را خلق می‌کند .
– معنویت سیال: پژوهش‌های میدانی (مانند مطالعه گروسی، ۱۴۰۲) نشان می‌دهند که زائران، پیاده‌روی را فرایندی تحول‌آفرین در ابعاد فردی و اجتماعی می‌دانند که مفاهیمی مانند “ایثار” و “برادری” را تجسم می‌بخشد .
۲. اهمیت سیاسی و ژئوپلیتیکی
– قدرت نرم شیعی: بر اساس نظریه جوزف نای، اربعین با مولفه‌هایی مانند:
– ترویج فرهنگ مقاومت و استکبارستیزی
– تقویت وحدت اسلامی
– جهانی‌سازی ژئوپلیتیک شیعه
به ابزاری برای تقویت دیپلماسی عمومی ایران و جریان‌های مقاومت در منطقه تبدیل شده است .
– بسیج سیاسی جهان اسلام: این رویداد با حضور ۳۰ میلیون نفر (برآورد ۱۴۰۴)، بزرگ‌ترین بسیج مردمی جهان اسلام را شکل می‌دهد که پاسخ به “هیئت من‌الذلة” امام حسین(ع) است. این امر تصویر شیعه را به‌عنوان جریانی ضداستعماری بازتعریف می‌کند .
– شکل‌دهی به محور مقاومت: به‌گواهی منابعی مانند خبرگزاری مهر (۱۴۰۴)، اربعین با ایجاد شبکه‌های مردمی فرامرزی ، بستر همکاری گروه‌های مقاومت در عراق، سوریه، لبنان و یمن را فراهم کرده و عمق استراتژیک ایران را افزایش داده است .
. تأثیر بر نظام بین‌الملل
– نقد ساختارهای موجود: اربعین پارادایم بدیلی در برابر نهادهای ناکارآمد بین‌المللی مانند سازمان ملل ارائه می‌دهد. به‌گفته دکتر گل محمدی (۱۴۰۳)، این نهادها با شعار “صلح و عدالت”، خود ناقضان اصلی صلح جهانی هستند، درحالی‌که اربعین با محوریت “صلح عدالت‌محور” ظم نوینی پیشنهاد می‌کند .
– اقتصاد مقاومتی: بر اساس نظریه ایمانوئل والرشتاین، اربعین ضدسیستم نظام سرمایه‌داری جهانی عمل می‌کند. این رویداد با:
– ایجاد شبکه‌های مبادله غیرپولی (موکب‌ها)
– تقویت همکاری‌های جنوب-جنوب
– کنترل مناطق هیدروکربنی شیعه‌نشین (۶۵٪ ذخایر نفت خلیج فارس)
به بازتوزیع قدرت در نظام جهانی کمک می‌کند .
– مهندسی نظم منطقه‌ای: اربعین با کاهش نقش مرزهای ملی و ایجاد “ملت اربعینی” (متشکل از ۵۰ ملیت) به‌عنوان الگویی برای اتحادیه‌های پسامدرن عمل می‌کند. این مدل فراتر از اتحادیه اروپا، مبتنی بر هم‌بستگی ایمانی است .
۴. چالش‌ها و راهبردهای آینده
– چالش‌ها:
– تلاش نظام سلطه برای شیعی‌زدایی از گفتمان اربعین
– مخاطرات امنیتی (مانند تروریسم تکفیری)
– ابزارسازی رسانه‌های غربی
– راهبردها:
– نهادینه‌سازی دیپلماسی اربعین در سازمان‌های بین‌المللی
– توسعه گردشگری مذهبی فرامرزی
– تولید گفتمان علمی مبتنی بر نظریه‌هایی مانند “پخش” (دیفیوژن) برای تبیین جهان‌شمولی اربعین .
نتیجه‌گیری:
اربعین به‌مثابه نظم ساز نوین
پیاده‌روی اربعین با ترکیب معنویت، مقاومت و هم‌بستگی، نه تنها یک آیین دینی، بلکه الگوی حکمرانی جایگزین در نظام بین‌الملل ارائه می‌دهد. این رویداد با ایجاد ساختارهای افقی مردمی، پیش‌بینی فوکو را محقق می‌سازد: “هر کجا قدرت باشد، مقاومت نیز وجود دارد”. اربعین تمدن آینده‌ساز مبتنی بر “وحدت در عین کثرت” را بنیان می‌نهد که می‌تواند نظم ناعادلانه کنونی را دگرگون کند .
