منافع و چالش های پول دیجیتال بانک مرکزی

چشم اندازها، چالش ها و راهکارهای توسعه پول دیجیتال بانک مرکزی در نظام پرداخت های داخلی و بین المللی

پول دیجیتال بانک مرکزی (CBDC) به عنوان یک نوآوری مهم در نظام های مالی جهانی مطرح شده است. این نوع پول، نسخه الکترونیکی پول قانونی کشور است که توسط بانک مرکزی صادر می شود و نقش برجسته ای در تحول نظام پرداخت ها ایفا می کند. با گسترش فناوری های دیجیتال و نیاز به روش های سریع تر، امن تر و کارآمدتر در انتقال وجوه، بسیاری از کشورها به سمت توسعه پول دیجیتال گرایش پیدا کرده اند. این موضوع، علاوه بر تسهیل معاملات داخلی و بین المللی، می تواند تاثیرات عمیقی بر سیاست های پولی، ساختار بازارهای مالی و عدالت اقتصادی داشته باشد. بنابراین، بررسی دقیق مزایا و چالش های پول دیجیتال بانک مرکزی، برای سیاست گذاران و صاحب نظران اقتصادی امری ضروری است.

ضرورت و اهداف پژوهش
پول دیجیتال بانک مرکزی (CBDC)، توسط بانک مرکزی صادر می شود و همانند اسکناس، تعهدی از سوی این بانک است. بانک ها و مردم می توانند بخشی از دارایی های خود را در قالب پول دیجیتال بانک مرکزی نگهداری کنند. این شکل از پول در اقتصاد، پیامدهایی را در سیستم پولی و مالی کشورها به همراه دارد؛ بنابراین، شناخت ماهیت این پول و آثار آن در اقتصاد ضروری است. از سوی دیگر، پول دیجیتال برخی از مشکلات سیستم پولی کنونی را برطرف می کند. در این گزارش، برای شناخت صحیح پول دیجیتال بانک مرکزی و ارائه پیشنهادهای سیاستی مرتبط با آن، ابتدا تعریف پول دیجیتال بانک مرکزی، اقسام و مؤلفه های طراحی آن مطرح می شود. در ادامه، منافع پول دیجیتال بررسی شده و در انتها، پس از بیان چالش های پول دیجیتال، پیشنهادهای سیاستی مرتبط با آن ارائه می شود.

اقسام و مولفه های طراحی پول دیجیتال بانک مرکزی
پول دیجیتال بانک مرکزی نوعی بدهی دیجیتال بانک مرکزی است که معادل پول رایج کشور بوده و در دفتر کل متمرکز یا غیرمتمرکزی ثبت می شود. تفاوت اصلی آن با پول بانک های تجاری این است که فقط بانک مرکزی حق انتشار آن را دارد. این پول، شکل دیجیتالی اسکناس و بخشی از پایه پولی محسوب می شود. انواع مختلفی از پول دیجیتال بانک مرکزی وجود دارد که بر اساس اهداف و طراحی های مختلف تعیین شده و هر یک کارکردها و آثار متفاوتی در نظام پولی و مالی دارند. برخی از مولفه های پول دیجیتال عبارتند از:

پول دیجیتال مبتنی بر حساب و پول دیجیتال مبتنی بر توکن
پول دیجیتال بانک مرکزی دو نوع اصلی دارد: مبتنی بر حساب و مبتنی بر توکن. پول مبتنی بر حساب، مشابه حساب های بانکی رایج در حساب های نهادهای مجاز نگهداری شده و انتقال آن توسط واسطه ها انجام می شود. در مقابل، پول مبتنی بر توکن، نمایش دیجیتالی ارزش است که به صورت همتا به همتا و بدون نیاز به حساب در نهاد واسط منتقل می شود. بسیاری از بانک ها از جمله بانک مرکزی ایران، پول دیجیتال مبتنی بر توکن را با فناوری دفتر کل توزیع شده (DLT) توسعه داده اند؛ مانند «ریال دیجیتال» که نسخه دیجیتالی اسکناس محسوب می شود.

پول دیجیتال بانک مرکزی: خرده، عمده و عمومی
پول دیجیتال بانک مرکزی سه نوع دارد: «پول دیجیتال خرده» برای عموم مردم و پرداخت های روزمره، «پول دیجیتال عمده» فقط برای بانک ها و نهادهای بزرگ برای تسویه حساب ها و «پول دیجیتال عمومی» که هم برای افراد عادی و هم برای بانک ها کاربرد دارد. «پول دیجیتال عمده» می تواند به شرکت هایی که قبلا به ذخایر بانک مرکزی دسترسی نداشتند نیز داده شود. همچنین، ترکیب این مدل ها با دو نوع مبتنی بر توکن و مبتنی بر حساب، انواع مختلفی از پول دیجیتال را ایجاد می کند؛ مانند توکن های دیجیتال عمده که مشابه ذخایر پولی بانک ها هستند اما مبتنی بر توکن اند.

پول دیجیتال بانک مرکزی: با بهره یا بدون بهره
سومین مولفه قابلیت پرداخت بهره است. بانک مرکزی می تواند با اعمال نرخ های مثبت، صفر یا حتی منفی بر این نوع پول، از آن به عنوان ابزاری برای اجرای سیاست گذاری پولی استفاده کند. در صورت صفر بودن نرخ بهره، این نوع پول، شبیه به اسکناس منتشره بانک مرکزی خواهد بود. برخی کشورها از جمله چین، در حال حاضر، به دارایی های پول دیجیتال بانک مرکزی، بهره ای پرداخت نمی کنند. دلیل آن ها، محدود کردن رقابت پول دیجیتال بانک مرکزی با سپرده های بانکی است. اگر پول دیجیتال بهره ای نداشته باشد، جذابیتش به عنوان یک «ذخیره ارزش» (ابزار پس انداز) کاهش می یابد؛ اما همچنان می تواند به عنوان یک «وسیله پرداخت» جذاب باشد.

منافع پول دیجیتال بانک مرکزی
پول دیجیتال بانک مرکزی منافعی به همراه می آورد که دستیابی به این منافع را می توان همان هدف طراحی CBDC نیز در نظر گرفت. منافع موجود گاه مرتبط به طراحی خاصی از پول دیجیتال بانک مرکزی است و گاه نیز به طراحی خاصی مرتبط نیست، بلکه به تمام انواع پول دیجیتال بانک مرکزی مربوط است:

بسترسازی و تسهیل در مبادلات اقتصاد دیجیتال با تاکید بر تقویت بخش واقعی اقتصاد
بانک مرکزی ایران، یکی از اهداف اصلی پول دیجیتال بانک مرکزی را توسعه اقتصاد دیجیتال می داند و تاکید می کند که با شکل گیری اقتصاد پلتفرمی و مبتنی بر زنجیره بلوکی، استفاده از ابزارهای پرداخت متناسب مانند پول دیجیتال ضروری استزیرا اقتصادهای دیجیتالی، نیازمند ابزار پرداخت توکنی هستند؛ البته حرکت به سمت اقتصاد دیجیتال باید تقویت کننده بخش واقعی اقتصاد باشد و صرفا رشد بخش اعتباری بدون تاثیر در اقتصاد واقعی، با اهداف نظام اقتصادی اسلام همخوانی ندارد؛ بنابراین در سیاست گذاری و قانون گذاری باید این نکته مدنظر قرار گیرد.

بهره مندی از منافع فناوری دفتر کل توزیع شده (DLT)
پول دیجیتال بانک مرکزی مبتنی بر فناوری دفتر کل توزیع شده (DLT) می تواند کارایی، کیفیت نظارت و جمع آوری آمار پرداخت ها را بهبود بخشد و با «نظارت تعبیه شده» امکان کنترل خودکار بانک مرکزی بر بانک ها را فراهم کند. این فناوری ظرفیت برنامه‌پذیری پول را فعال کرده و توسعه ارزان تری دارد. همچنین، با استفاده از سازوکار اجماع، امنیت و قابلیت رهگیری تراکنش ها را تضمین می کند. سرعت بالا، مدیریت افزونگی و امکان پردازش گسترده از دیگر مزایای DLT است که در طراحی پول دیجیتال بانک مرکزی مورد استفاده قرار می گیرد.

حفظ حاکمیت پولی بانک مرکزی

ارزهای دیجیتال جدید ممکن است در مقایسه با انواع ارزهای قدیمی مزیت رقابتی داشته باشند. این خود یکی از خطراتی است که کشورها را تهدید می کند. اگر بخش بزرگی از جمعیت یک کشور از یک ارز دیجیتال خارجی یا رمزدارایی باثبات جهانی استفاده کنند، احتمالا توانایی کشور برای انجام دادن چندین عملکرد مهم بانک مرکزی، مانند سیاست پولی و… مختل خواهد شد؛ بنابراین یکی از انگیزه های بررسی پول دیجیتال بانک مرکزی، تضمین حاکمیت پولی بانک مرکزی در آینده دیجیتال است.

چالش ها و ملاحظه های سیاستی پول دیجیتال بانک مرکزی
برخی از این چالش ها و ملاحظات عبارتند از:

تهدیدات امنیت سایبری: در صورتی که پول دیجیتال به یک سیستم پرداخت مهم تبدیل شود، خطرات ناشی از حملات سایبری چشمگیر خواهد بود. در این میان، ایجاد امنیت سایبری در سطح گسترده یکی از چالش های اصلی است؛ زیرا شبکه CBDC، به طور بالقوه، نقاط ورودی بیشتری در مقایسه با سیستم خدمات پرداخت موجود دارد؛
عدم تمایل به پذیرش پرداخت های دیجیتال از سوی مردم: بخشی از جمعیت، به پول دیجیتال بانک مرکزی و به طور کلی، پرداخت های دیجیتال مشکوک هستند. بخشی از این عدم تمایل، ناشی از اطمینان نداشتن به ایمنی این نحوه پرداخت است و بخشی نیز به دلیل حفظ حریم خصوصی است. البته با توجه به فراگیری پرداخت های دیجیتال در ایران و فراگیر بودن فرایندهای احراز هویت در شبکه بانکی کنونی، بعید است این چالش در ایران جدی باشد؛
نداشتن سابقه و نااطمینانی های فناوری: از آنجا که فناوری های دیجیتال هنوز در حال توسعه اند، انتخاب بهترین فناوری یک چالش محسوب می شود. پیچیدگی این مسئله ناشی از کم بودن تجارب در این زمینه و فقدان استانداردهای لازم برای طراحی است. به عبارتی، نااطمینانی های فناوری و نوپدید بودن پول دیجیتال بانک مرکزی، به طور طبیعی، دشواری هایی را به وجود خواهد آورد.
پیشنهاد سیاستی به منظور توسعه پول دیجیتال بانک مرکزی در پرداخت های داخلی و برون مرزی
با مقایسه منافع و چالش های پول دیجیتال به نظر می رسد منافع پول دیجیتالی که در پرداخت های برون مرزی استفاده می شود بیش از چالش های آن است؛ بنابراین می توان از چالش هایش چشم پوشی کرد. استفاده از پول دیجیتال در پرداخت های داخلی، فقط در صورتی پذیرفتنی است که بانک مرکزی با توسعه پول دیجیتال به دنبال کاهش قدرت خلق پول بانکی و گسترش عدالت باشد. اگر بانک مرکزی به موازات طراحی پول دیجیتال، به دنبال حفظ قدرت خلق پول بانکی باشد، چالش های پول دیجیتال خرد بر منافعش غلبه خواهد داشت. با توجه به توضیحات گفته شده، پیشنهاد سیاستی زیر که اجزای آن به روش استقرائی احصاء شده است، بیان می شود:

«طراحی و ایجاد پول دیجیتال بانک مرکزی برای تسهیل و تسریع در فرایندهای پرداخت در عرصه داخلی و برون مرزی» شامل:

طراحی مولفه های پول دیجیتال بانک مرکزی بر اساس اهداف و منافع ذکر شده؛

تدوین قوانین و بستر حقوقی متناسب با پول دیجیتال بانک مرکزی؛
اصلاح ساختار بانک مرکزی و ارتباط آن با بانک های عامل در راستای تحقق مدل عملیاتی پول دیجیتال بانک مرکزی.
جمع بندی
پول دیجیتال بانک مرکزی (CBDC) به عنوان شکل جدیدی از پول قانونی که توسط بانک مرکزی صادر می شود، نقش مهمی در تحول نظام های پرداخت داخلی و بین المللی دارد. این نوع پول، با رفع برخی مشکلات سیستم پولی کنونی، می تواند کارایی پرداخت های برون مرزی را افزایش دهد و تحریم ها را کم اثر سازد. بهره مندی از این فناوری علاوه بر تسهیل در مبادلات اقتصاد دیجیتال، امکاناتی چون امنیت، رهگیری و نظارت خودکار را فراهم می کند و به حفظ حاکمیت پولی کمک می کند. با این حال، چالش هایی نظیر تهدیدات سایبری، نگرانی های حریم خصوصی و نقص تجربه فناوری باید مورد توجه باشد. در همین راستا پیشنهاد می شود که طراحی و توسعه CBDC در ایران با هدف تسهیل پرداخت های داخلی و برون مرزی، اصلاح قوانین و ساختار بانک مرکزی به صورت هماهنگ انجام شود تا از مزایای آن بهره مند شده و چالش ها مدیریت شود.