ریشه انقلاب اسلامی ایران به کودتای ۲۸ مرداد برمی‌گردد

پنجمین قسمت از ویژه برنامه «زاویه» چهارشنبه شب ۱۳ بهمن ماه به صورت زنده با موضوع «جهان انقلاب» و با حضور ابراهیم متقی استاد روابط امور بین‌الملل و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران پخش شد.

متقی در ابتدای این برنامه که از شبکه چهار سیما پخش شد با بیان اینکه انقلاب ها یک پدیده کمیاب و نو ظهورند، گفت: هرگاه در تاریخ نظام بین‌الملل انقلابی شکل گرفته یک پیام جدیدی داشته که این پیام با شکل بندی های ساختاری محیط پیرامون هماهنگی و همگونی نداشته است.

وی افزود: انقلاب ها زمانی شکل می‌گیرند که انسان یک جامعه میل به تغییر در آینده با رویکرد بازگشت به گذشته یا ورود به آینده ای جدید دارد. چنین جامعه‌ای با ساختار کنونی خود بیگانه است چرا که در آن انسان بیگانه، ساخت بیگانه و جامعه بیگانه شکل گرفته است به این ترتیب انقلاب برای خروج از این بیگانگی و سنتز تازه تلاش می‌کند. چنین شرایطی و چنین انقلابی در انگلیس، فرانسه و روسیه رخ داده است.در شرایطی که جامعه‌ای دچار تضاد می‌شود و در حل مسالمت آمیز آن ناتوان است باید بررسی شود که آیا پویایی آن را دارد که گفتمان جدیدی را خلق کند و ساختار جدیدی از مردم بیقرار خود را در یک قالب گفتمانی و سیاسی همگانی ایجاد کند. انقلاب اسلامی ایران هم چنین وضعیتی داشت.

وی ریشه انقلاب اسلامی ایران را به کودتای ۲۸ مرداد مربوط دانست و افزود: این کودتا در شرایطی شکل گرفت که مصدق احساس همبستگی با ایالات متحده آمریکا به عنوان نیروی سوم در ایران می کرد. آمریکایی‌ها ناسیونالیسم را نیروی پویای متحول کننده ساخت اجتماعی می‌دانستند.مصدق در حالی به آمریکایی‌ها دل بسته بود که از فضای آنارشیکال نظام بین‌الملل غافل بود. در فضای آنارشیکال اعتماد جایی ندارد. نه اعتماد مصدق به ایالات متحده آمریکا و نه اعتماد ما به ایالات متحده آمریکا در چهارچوب برجام هیچ معنایی ندارد. مسئله اصلی شناخت خودی و ناخودی در راستای ایجاد انسجام درونی جامعه است.

متقی افزود: جامعه بین‌الملل دارای محیط سیالی است که هر گاه انقلابی در آن شکل می‌گیرد با محیط پیرامون خود دچار تعارض می‌شود. چرا که هر یک از انقلاب ها قابل تسری هستند. به همین دلیل در انقلاب اسلامی ایران هم شکل بندی های مختلفی از تعارض را شاهد هستیم. یکی از این تعارض ها رویارویی نیروهای اجتماعی مرتبط با محیط بیرون از جامعه ما اما درون جامعه است. چنین تعارضی را آمریکایی ها در انقلاب کوبا شکل دادند.

وی در ادامه با بیان اینکه فضای هر انقلاب در مجموع دارای یکپارگی همه جانبه نیست، گفت: هر جامعه انقلابی میتواند تحت تاثیر محیط پیرامون خود قرار گیرد و همچنین هر انقلابی هم می‌تواند محیط پیرامون خود را متأثر کند. به عنوان مثال جمال عبدالناصر هنگامی که سخنرانی می‌کرد مردم ایران را شگفت زده و هیجان ایجاد می‌کرد. یا هنگامی که سخنرانی های امام خمینی در انقلاب به گوش محیط پیرامون و دیگر کشورهای منطقه می‌رسید هیجان انگیز بود.

این استاد دانشگاه تهران در ادامه با بیان اینکه ویژگی تمامی انقلاب ها این است که هیچگاه متوقف نمی‌شود، گفت: انقلاب تلاش دترمینیستی است که تلاش می‌کند تا گروه های گوناگون جامعه را دور هم جمع و یکصدا کند.در ساخت انقلاب اسلامی ایران ادبیات جدیدی شکل می‌گیرد و جنبش های اجتماعی جدیدی شکل می‌گیرد. به عنوان مثال کاست های مذهبی فروش بالایی پیدا می‌کند و مراکز مذهبی فعالیت بیشتری پیدا می‌کنند. همچنین گروه های اجتماعی ایران و لایه های توده ای و روشنفکران در مهدیه و مسجد دانشگاه و مسجد خوابگاه دانشگاه به فعالیت های اجتماعی می‌پرداختند و به همین شکل هم نهاد مربوط به انقلاب هم به وجود می‌آمد. چنین رویدادهایی به دلیل احساس بیگانگی در جامعه شکل می‌گیرد در حالی که قدرت لازم برای همبستگی را دارد و در پی آن انباشت اندیشه انقلاب شکل می‌گیرد.

متقی ادامه داد: جامعه ایرانی در شرایط انقلاب اسلامی ایران جامعه ای بیگانه هراس است چرا که در ۲۰۰ سال گذشته آن زمان خود یک پیروزی نظامی نداشته است یا اینکه دچار دخالت های مستقیم قدرت‌های بزرگ در امور سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی است که در پی آن جامعه حس منفعل بودن می‌کند. چنین جامعه‌ای سرنوشت خود را به بیرون از کشور گره می‌زند و از آن ناراضی است.

وی افزود: کودتای ۲۸ مرداد ذهن جامعه ایرانی را برای مقابله با نیرهای بیگانه و قدرت های خارجی بسیج می‌کند و در پی آن ادامه فعالیت های اجتماعی علیه خارجی ها از جمله ایالات متحده آمریکا شکل می‌گیرد. در حالی که پیش از این جامعه ایرانی نسبت به ایالات متحده آمریکا چنین برخوردی را ندارد. این رویدادها ناشی از سیاست‌های آمریکا است که متناسب با منافع خود حتی به متحدانش هم پشت می‌کند.

این استاد روابط بین‌الملل افزود: آمریکایی‌ها در سال ۱۹۸۰ برای ممانعت از صدور پیام انقلاب اسلامی ایران به جامعه بین‌الملل جنگ با عراق را تحمیل می‌کند در حالی که همزمان با وقوع جنگ حزب الله لبنان پایه ریزی و برنامه ریزی می‌شود. برپایی حزب الله لبنان حاصل پویایی انقلاب اسلامی ایران است که می‌خواهد ماهیت وجودی داشته باشد و به دنبال مخاطب در خارج از پیرامون جامعه خود جستجو می‌کند. و چه مخاطبی بهتر از جنوب لبنان که اسرائیل مناطقی از آن را اشغال کرده است و حزب فالانژ را علیه مسلمانان حمایت می‌کند. به این ترتیب محیط پیرامون موثر و متاثر در هر انقلابی است.
متقی با تاکید بر توان تاثیرگذاری انقلاب اسلامی ایران بر دیگر جوامع بشری گفت: انقلاب اسلامی ایران همچنان در حال تاثیر گذاری است آنچنان که اخوان المسلمین در مصر با الهام از آن کار می‌کنند یا جنبش حماس در فلسطین اشغالی با همکاری و تکیه بر ایران انقلابی برای دستیابی به عزت و استقلال خود تلاش می‌کند. همچنین یمن که متاثر از انقلاب اسلامی ایران در حال فعالیت‌های های ملی و بین‌المللی است.

وی افزود: همانگونه که هر حرکت جهانی در صورت عدم تداوم مهار و متوقف می‌شود، انقلاب اسلامی ایران هم اگر مدیریت الهام بخشی نداشته باشد دچار مشکل خواهد شد. در حال حاضر انقلاب اسلامی ایران مقاومت فراگیری دارد، اما نکته اینجاست که آیا این مقاومت می‌تواند خود را با موج دوم تمدن ساز و حلقه های میانی تمدن ساز هماهنگ کند یا نه؟

متقی با اشاره به ترسیم گام دوم انقلاب از سوی مقام معظم رهبری گفت: اگر قواعد و معیارهایی که رهبری در گام دوم انقلاب عنوان کردند و حلقه بنیادین آن را علم دانستند مورد توجه قرار دهیم بی شک در صدور و تمدن سازی انقلاب و پیشرفت آن موفق خواهیم بود. عدالت، اقتصاد، معنویت نیز در ادامه حلقه بنیادین علم برای این گام از انقلاب تعریف شده است که اگر بر پایه قواعد و معیارهای گفته شده رهبری پیش روی داشته باشند ما را در تمدن سازی انقلاب یاری خواهندکرد.

وی در جمع بندی مباحث گفته شده خود بیان کرد: انقلاب ها پدیده ای کمیاب هستند. شکل گیری انقلاب ها در ابتدا ماهیت دترمینیستی دارد اما روندهای عقلانی سازی انقلاب این دترمینیستی را تحت تاثیر قرار می‌دهد. انقلاب ها میل به گسترش دارند. نیروی بیرونی با انقلاب ها مقابله می‌کنند. دیالکتیک انقلاب با محیط پیرامونی به وجود می‌آید، این دیالکتیک به سنتز جدید تبدیل می‌شود و این سنتز جدید به پتانسیل فرایند انقلاب و نیروی پیرامونی آن بستگی دارد.

متقی در پایان گفت: ما امروز در یک دو راهی قرار داریم که یکی از این دو راه گام دوم انقلاب اسلامی ایران است که رهبری ترسیم کرده است که علم گرایی محوریت آن و معنویت، مبارزه با فساد، عدالت، فرهنگ و اقتصاد در ادامه آن است. اگر این قابلیت‌ها شکل بگیرد پویایی های انقلاب شکل می‌گیرد اما اگر شکل نگیرد تنها پوسته ای از انقلاب با اختیارات و توان محدود باقی می‌ماند.

ویژه برنامه «زاویه» به مناسبت دهه فجر از نهم تا بیستم بهمن‌ماه، به مدت ده شب ساعت ۲۲ از شبکه چهار سیما پخش خواهد شد. در این ویژه برنامه‌ها، موضوعات مرتبط با رویداد انقلاب اسلامی از نگاه اندیشمندان علوم انسانی مورد واکاوی قرار می‌گیرد.