پیشرفت در هوش‌مصنوعی، به یک رقابت نفس‌گیر جهانی تبدیل شده و کشورهای مختلف در این رالی تاریخی، دست‌فرمان خاصی را در پیش گرفته‌اند.
«کسی که در هوش مصنوعی پیشتاز شود، رهبر جهان خواهد بود. ما باید در رقابت جهانی برای هوش مصنوعی پیشتاز باشیم. ما در آستانه تغییرات عمیق هستیم و باید آن را با رهبری و احتیاط هدایت کنیم.» این جملات، بخشی از اظهارنظرهای مقامات سیاسی ارشد کشورها درباره قدرتمندترین فناوری این روزهاست؛ هوش‌مصنوعی دارد در دنیا همچنان می‌تازد و آینده را متفاوت‌تر از همیشه رقم می‌زند.
کشورهای مختلف در یک رقابت نفس‌گیر، می‌خواهند جایگاه خود را در این آینده متفاوت به‌دست بیاورند و تثبیت کنند. تصمیمات کشورها برای سیاستگذاری و راهبری این فناوری استراتژیک، جایگاهشان را در معادلات سال‌های آینده مشخص می‌کند. در این گزارش، راهبردی که کشورهای مختلف در این حوزه در پیش گرفته‌اند را مورد بررسی قرار داده‌ایم.
ژاپن
ژاپن یکی از کشورهای پیشرو در توسعه و حکمرانی هوش مصنوعی است و ساختار نسبتاً متمرکزی برای راهبری این حوزه دارد. نهاد مرکزی سیاستگذاری، «دفتر استراتژی هوش مصنوعی» زیر نظر کابینه دولت است که در سال ۲۰۱۹ شکل گرفت. این نهاد با همکاری «شورای علوم، فناوری و نوآوری» و وزارت‌خانه‌هایی مانند وزارت اقتصاد، تجارت و صنعت و وزارت امور داخلی و ارتباطات، مسئول تدوین استراتژی‌ها، نظارت بر اجرای آن‌ها و تسهیل همکاری بین بخش دولتی، خصوصی و دانشگاهی است.
استراتژی کلان ژاپن با عنوان «استراتژی هوش‌مصنوعی ۲۰۲۲» شامل سه حوزه کلیدی است: آموزش نیروی انسانی، توسعه فناوری و استفاده از هوش‌مصنوعی در بخش‌های عمومی و صنعتی. تمرکز بر هماهنگی میان نهادها و استفاده از پلتفرم‌های داده‌ای مشترک، بخش مهمی از راهبرد ژاپن است.
ژاپن تاکنون قوانین جامع و الزام‌آوری برای تنظیم‌گری هوش مصنوعی تصویب نکرده است. به‌جای آن، از رویکرد «قانون نرم» (soft law) استفاده می‌کند و راهنماها و دستورالعمل‌هایی برای استفاده ایمن و اخلاقی از هوش مصنوعی منتشر کرده است.
کره‌جنوبی؛
کره جنوبی با تصویب «استراتژی ملی هوش مصنوعی» در سال ۲۰۱۹، چارچوبی منسجم برای توسعه و حکمرانی هوش.مصنوعی ایجاد کرد. مسئولیت اصلی سیاستگذاری و راهبری در اختیار وزارت علوم و فناوری اطلاعات و ارتباطات است. این وزارتخانه با همکاری سازمان‌های مختلف برنامه‌های تحقیق و توسعه، تنظیم‌گری و آموزش را هدایت می‌کند.
استراتژی کره جنوبی شامل هفت محور کلیدی است؛ از جمله توسعه نیمه‌رساناهای پیشرفته برای هوش‌مصنوعی، پلتفرم‌های داده‌ای، آموزش نیروی انسانی و اخلاق هوش مصنوعی. این کشور همچنین «قانون پایه توسعه هوش مصنوعی» را برای تسهیل حمایت قانونی و زیرساختی از توسعه این فناوری تصویب کرده است؛ البته این قانون هنوز اجرایی نشده است و در ۲۰۲۶ به اجرا در خواهد آمد.
از نظر تنظیم‌گری، رویکرد ترکیبی از مقررات نرم و سخت اتخاذ شده و تلاش بر ایجاد توازن میان نوآوری و ایمنی است. ساختار حکمرانی نسبتاً متمرکز و هدایت‌شده از سوی دولت مرکزی است.
چین
چین دارای یکی از جامع‌ترین و متمرکزترین ساختارهای حکمرانی هوش مصنوعی در جهان است. نهاد اصلی سیاست‌گذار، «کمیسیون توسعه و اصلاحات ملی» به‌همراه وزارت علوم و فناوری است. در سال ۲۰۱۷، شورای دولتی چین «طرح توسعه نسل جدید هوش مصنوعی» را منتشر کرد که هدف آن تبدیل چین به رهبر جهانی در هوش مصنوعی تا سال ۲۰۳۰ است.
تدوین این سیاست با همکاری مؤسسات تحقیقاتی و شرکت‌های بزرگ فناوری انجام شده است. دولت چین میلیاردها دلار در مراکز نوآوری، دانشگاه‌ها، و شرکت‌های خصوصی سرمایه‌گذاری کرده و شهرهایی مانند پکن، شانگهای و شنژن به‌عنوان قطب‌های هوش مصنوعی توسعه یافته‌اند.
در حوزه تنظیم‌گری، چین چارچوب‌های سخت‌گیرانه‌ای برای کنترل محتوا، امنیت داده، و استفاده اخلاقی از هوش مصنوعی دارد. قوانین نظیر «قانون امنیت سایبری» و «مقررات خدمات الگوریتمی» برای تنظیم پلتفرم‌ها و الگوریتم‌ها وضع شده‌اند. چین همچنین در حال تدوین قوانین اختصاصی هوش مصنوعی با تمرکز بر کنترل دولتی، شفافیت، و امنیت ملی است. ساختار حکمرانی کاملاً متمرکز، اقتدارگرا و دولت‌محور است.
در حالی که چین مقررات متعددی در حوزه هوش مصنوعی وضع کرده است، تا کنون قانون جامع و واحدی برای تنظیم هوش مصنوعی تصویب نشده است.
آمریکا
ایالات متحده آمریکا یکی از پیشروترین کشورها در توسعه فناوری‌های هوش مصنوعی است، اما ساختار حکمرانی آن برخلاف برخی کشورهای دیگر، فاقد یک چارچوب جامع و متمرکز در سطح ملی است. سیاستگذاری در حوزه هوش مصنوعی در آمریکا به‌صورت پراکنده میان نهادهای مختلف فدرال و ایالتی تقسیم شده است. در سطح فدرال، کاخ سفید (از طریق دفتر سیاست علم و فناوری)، وزارت بازرگانی، وزارت دفاع، و سایر نهادها هر کدام بخشی از سیاست‌های مربوط به توسعه، استانداردسازی، و نظارت بر هوش مصنوعی را بر عهده دارند. در همین حال، کنگره نیز مجموعه‌ای از لوایح و جلسات استماع درباره فرصت‌ها و تهدیدات هوش مصنوعی برگزار کرده، اما هنوز قانون جامعی تصویب نکرده است.
به دلیل این خلأ در سطح فدرال، بسیاری از ایالت‌ها به‌صورت مستقل وارد عمل شده‌اند. تا پایان سال ۲۰۲۴، بیش از ۵۵۰ لایحه مرتبط با هوش مصنوعی در ۴۵ ایالت معرفی یا تصویب شده‌اند. این قوانین طیف گسترده‌ای از موضوعات، از جمله حفاظت از داده‌ها، هوش مصنوعی در حوزه سلامت، نظارت پلیسی، و شفافیت الگوریتمی را پوشش می‌دهند. این پراکندگی منجر به بروز چالش‌هایی برای شرکت‌ها و توسعه‌دهندگان شده است که باید در هر ایالت با مقررات متفاوتی روبرو شوند.
اتحادیه اروپا
اتحادیه اروپا یکی از منسجم‌ترین ساختارهای حکمرانی هوش مصنوعی در جهان را دارد. ساختار سیاستگذاری و تنظیم‌گری در اتحادیه اروپا به‌صورت متمرکز، ولی با همکاری نزدیک میان نهادهای اتحادیه و کشورهای عضو طراحی شده است. نقش اصلی در تعیین سیاست‌های کلی هوش مصنوعی را کمیسیون اروپا ایفا می‌کند که از سال ۲۰۱۸ با ارائه «استراتژی اروپایی برای هوش مصنوعی» جهت‌گیری روشنی در این حوزه ایجاد کرد.
در ادامه، سند «برنامه هماهنگی» در سال ۲۰۲۱ به‌روزرسانی شد که هدف آن توسعه هماهنگ سیاست‌ها، سرمایه‌گذاری‌ها و زیرساخت‌های تحقیقاتی میان کشورهای عضو بود. از سوی دیگر، بازوی تنظیم‌گری این ساختار، از طریق قانون هوش مصنوعی اروپا تقویت شد که در سال ۲۰۲۴ تصویب نهایی شد. AI Act نخستین چارچوب قانونی جامع برای هوش مصنوعی در جهان است که با رویکرد مبتنی بر ریسک، کاربردهای هوش‌مصنوعی را طبقه‌بندی کرده و مقرراتی سخت‌گیرانه برای کاربردهای پرریسک (مانند نظارت زیستی، استخدام، آموزش، و قضایی) وضع می‌کند.
نهادهای اجرایی مانند «مرکز تعالی هوش مصنوعی» (AI Excellence Centers)، شورای داده اروپا (EDPB)، و آژانس حقوق بنیادین اتحادیه اروپا (FRA) نیز در فرآیند نظارت و ارزیابی تأثیرات اجتماعی و حقوقی هوش مصنوعی ایفای نقش می‌کنند.
ساختار حکمرانی هوش‌مصنوعی در اتحادیه اروپا با تمرکز بالا و هماهنگی فراملی طراحی شده است، اما به کشورهای عضو نیز فضای کافی برای تطبیق مقررات با زمینه‌های ملی داده شده است.
ترکیه
ترکیه در سال ۲۰۲۱ «استراتژی ملی هوش مصنوعی» خود را برای دوره ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۵ منتشر کرد. نهاد مسئول توسعه و هماهنگی این سیاست، «دفتر تحول دیجیتال ریاست جمهوری» است. این نهاد به‌صورت متمرکز بر سیاستگذاری و هماهنگی میان وزارت‌خانه‌ها، نهادهای تحقیقاتی، و بخش خصوصی نظارت دارد. مرکز ملی هوش مصنوعی (Ulusal Yapay Zekâ Enstitüsü) نیز زیر نظر شورای تحقیقات علمی و فناوری ترکیه (TÜBİTAK) فعالیت می‌کند.
تمرکز استراتژی ترکیه بر ارتقای توانمندی‌های تحقیقاتی، افزایش اشتغال در حوزه AI، و استفاده از AI در بخش‌های اولویت‌دار مانند کشاورزی، آموزش و حمل‌ونقل است. در حوزه تنظیم‌گری، هنوز چارچوب جامع قانونی مشابه اتحادیه اروپا تدوین نشده، اما ترکیه به دنبال هماهنگی مقررات خود با استانداردهای بین‌المللی است
مالزی
مالزی در سال ۲۰۱۹ نخستین نسخه «چارچوب سیاست ملی هوش مصنوعی» را منتشر کرد. مسئولیت اصلی این سیاست بر عهده وزارت علوم، فناوری و نوآوری است و اجرای آن با همکاری «آژانس اقتصاد دیجیتال مالزی» انجام می‌شود. هدف این چارچوب، ایجاد زیرساخت‌های داده‌ای، توسعه استعدادها و تسهیل کاربرد هوش‌مصنوعی در صنایع کلیدی است.
مالزی از طریق برنامه‌های مختلف به دنبال ارتقای استانداردهای اخلاقی و تنظیم‌گری در استفاده از هوش‌مصنوعی است. ساختار حکمرانی نیمه‌متمرکز و در حال توسعه است.
اندونزی
اندونزی در سال ۲۰۲۰ «استراتژی ملی هوش مصنوعی» خود را منتشر کرد و نهاد راهبر آن، آژانس پژوهش و نوآوری ملی است. این استراتژی ۵ حوزه اولویت‌دار شامل سلامت، اصلاحات بوروکراتیک، آموزش، امنیت غذایی، و حمل‌ونقل را هدف قرار داده است. تمرکز اصلی بر توسعه زیرساخت داده، آموزش نیروی متخصص و تنظیم‌گری تدریجی است. ساختار حکمرانی در اندونزی هنوز پراکنده و نسبتاً غیرمتمرکز است، اما دولت تلاش دارد با ایجاد نهادهای هماهنگ‌کننده و همکاری منطقه‌ای، انسجام بیشتری در این حوزه ایجاد کند.
امارات
امارات متحده عربی ساختار حکمرانی هوش مصنوعی نسبتاً متمرکز و برنامه‌ریزی‌شده‌ای دارد. در سال ۲۰۱۷، این کشور به‌عنوان اولین کشور جهان وزارت مستقل هوش مصنوعی را تأسیس کرد. این وزارتخانه به‌عنوان رکن اصلی سیاستگذاری، سرمایه‌گذاری، توسعه و تنظیم‌گری هوش مصنوعی در کشور عمل می‌کند.
وزارت هوش مصنوعی امارات با همکاری دیگر نهادهای دولتی مانند وزارت اقتصاد، وزارت فناوری اطلاعات و ارتباطات، و مرکز نوآوری‌های دیجیتال، استراتژی ملی هوش مصنوعی را تدوین کرده که هدف آن تبدیل امارات به یک قطب جهانی هوش مصنوعی تا سال ۲۰۳۱ است. این استراتژی شامل سرمایه‌گذاری‌های کلان در زمینه پژوهش و توسعه، آموزش نیروی انسانی متخصص، و ایجاد زیرساخت‌های فناورانه است.
از منظر تنظیم‌گری، امارات قوانین و مقرراتی برای اطمینان از استفاده اخلاقی و امن از فناوری‌های هوش مصنوعی تدوین کرده است. کمیسیون‌های تخصصی برای نظارت بر رعایت اصول اخلاقی و حفظ حریم خصوصی تشکیل شده‌اند و سیاست‌هایی برای شفافیت و مسئولیت‌پذیری در استفاده از هوش‌مصنوعی وجود دارد.
عربستان
عربستان سعودی در چارچوب برنامه تحول ملی «چشم‌انداز ۲۰۳۰»، سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌ای در حوزه هوش مصنوعی انجام داده و ساختاری نسبتاً متمرکز برای حکمرانی و توسعه این فناوری ایجاد کرده است. نهاد محوری این ساختار، «مرکز ملی داده و هوش مصنوعی» است که زیرمجموعه «سازمان داده و هوش مصنوعی سعودی» فعالیت می‌کند. این مرکز ملی در سال ۲۰۱۹ تأسیس شد و مأموریت آن، تدوین استراتژی‌های کلان، سیاستگذاری، تسهیل سرمایه‌گذاری و تضمین تطابق فناوری‌های داده‌محور با اهداف توسعه ملی است.
در سال ۲۰۲۰، عربستان «استراتژی ملی داده و هوش مصنوعی» را رونمایی کرد. این استراتژی شامل شش محور اصلی است: توانمندسازی، تقویت قابلیت‌ها، جذب سرمایه، ایجاد اکوسیستم نوآوری، توسعه فناوری‌های پیشرفته، و مقررات‌گذاری. هدف از این برنامه، تبدیل عربستان به یکی از ۱۵ کشور برتر جهان در حوزه AI تا سال ۲۰۳۰ عنوان شده است.
در حالی که عربستان سعودی در تدوین سیاست‌ها و چارچوب‌های راهنما برای هوش مصنوعی فعال است، هنوز قانون‌گذاری رسمی و جامعی در این حوزه تصویب نشده است.
ساختار حکمرانی هوش مصنوعی در عربستان با تمرکز بالا و از طریق یک نهاد واحد مانند مرکز ملی داده و هوش‌مصنوعی مدیریت می‌شود که تعامل نزدیکی با سایر نهادهای دولتی و خصوصی دارد.
